اقتصاد چرخشی مفاهیم پایه، تئوری‌ها و تجربه‌ها | فصل اول تا چهارم
- دکتر سید حسین سجادی‌فر
- مسعود خشائی
- علی اصغر قانع
- محمد داودآبادی
در مقاله حاضر ضمن معرفی کتاب ارزشمند “اقتصاد چرخشی مفاهیم پایه، تئوری‌ها و تجربه‌ها” فصل اول کتاب به‌صورت رایگان برای علاقه‌مندان به این حوزه قرار داده شده است.
یادداشت | اقتصاد چرخشی
اقتصاد چرخشی،یکی از زیرشاخه‌های نوین علم اقتصاد است که در اواخر قرن بیستم پایه‌گذاری شده است. فلسفه‌ی وجودی این نگرش جدید در اقتصاد را می‌توان در بی توجهی برخی از کشورها در لحاظ نکردن آثار اجتماعی استفاده از منابع طبیعی در تولید، مانند آلودگی و تخریب محیط زیست و اکوسیستم‌ها، کاهش منابع طبیعی محدود و… باید جست‌وجو کرد.
اقتصاد چرخشی از منظر طراحی اولیه‌ی فرآیندهای تولید کالاها، به تجدید پذیری ضایعات تولید و زباله‌ها می‌پردازد و هدف نهایی آن، تامین، حفظ و نگهداری کالاها و مواد اولیه‌ی تولید در بیش‌ترین سطح مطلوبیت و بهره وری بهینه از عامل‌های تولید است.
اقتصاد چرخشی :
توجه به مسایل اقتصادی به ویژه اقتصاد چرخشی، می‌تواند بخشی از چالش‌های صنعت با محیط زیست را که ارتباط متقابل و مستقیمی با صنعت آب و فاضلاب دارد و برخی تنگناهای مرتبط با ارزش افزوده‌ی منابع اقتصادی را مرتفع سازد. هم چنین اهمیت به مولفه‌های اقتصاد چرخشی در صنعت آب و فاضلاب، به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد حاکم بر آن و ارتباط متقابل فرآیندهای تامین و توزیع آب و جمع آوری و دفع فاضلاب با محیط زیست و از سویی ارتباط محیط زیست با اقتصاد چرخشی (کاهش آلودگی و بازیافت ضایعات)، می‌تواند در زمینه‌های گوناگون این صنعت تاثیرگذار باشد.
با گذشت بیش از ربع قرن از سازمان دهی صنعت آب و فاضلاب با ساختاری جدید، متاسفانه مسایل فنی، مهندسی و بهره برداری تامین و توزیع آب و جمع‌آوری فاضلاب بر مسایل اقتصادی آن چیره است. هر چند با شروع دهه‌ی 1390 فعالیت‌های ارزنده‌یی در اهمیت دادن به مسایل اقتصادی در این صنعت انجام شده است، ولی تا نیل به نقطه‌ی مطلوب فاصله‌ی زیادی وجود دارد.
این کتاب به همت و تلاش جمعی از کارشناسان شرکت آب و فاضلاب کشور و با هدف آشنایی با مفاهیم پایه، تئوری‌ها، نظریه‌ها و سیاستگذاری‌های اقتصاد چرخشی، از دو منظر نظری و کاربردی و بر اساس آخرین‌یافته‌های آن و تجربه‌های موفق برخی از کشورها و موسسات غیردولتی تهیه و تدوین شده است.
ضمن ارج نهادن به تلاش نویسندگان کتاب، از مدیران و کارشناسان حوزه‌ی معاونت برنامه ریزی و منابع انسانی و مرکز تحقیقات و خودکفایی شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان، به پاس حمایت‌ها و تلاش ایشان در به ثمر رسیدن این کتاب تشکر و قدردانی می‌کنیم.
پیشانی کار | حرکت از اقتصاد خطی به سمت اقتصاد چرخشی
نظام اقتصاد خطی با جریان تولید، مصرف و دور ریز، طیف گسترده‌یی از مولفه‌های اقتصاد خرد و کلان، مهندسی و منابع طبیعی را در بر می‌گیرد و بر آن است تا خواسته‌ها و نیازهای نامتناهی جوامع بشری را در مقابل محدودیت‌ها برآورده سازد. در واقع، فلسفه‌ی علم اقتصاد، تصمیم گیری بهینه در استفاده از حداقل منابع تولید در مقابل حداکثر تولید است.
هر چند در اقتصاد خطی، بهینه‌یابی در زمینه‌های گوناگون تصمیم گیری، هدف آرمانی است، اما در آن استفاده از ضایعات تولید، بازیابی زباله‌های حاصل از مصرف و تخریب و آلودگی محیط زیست، به جد لحاظ نمی‌شود. این رویکرد منفی در توسعه، پس از دهه‌ی 1940 آسیب‌های جدی متعددی بر محیط زیست هم چون پدیده‌ی گرمایش کره‌ی زمین، تغییرات محسوس آب و هوایی، نابودی برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری را به همراه آورده است.
در آغاز دهه‌ی 1970 کشورهایی مانند چین، آلمان و اتحادیه‌ی اروپا و برخی موسسه‌های غیردولتی، فعالیت‌های علمی‌و عملیاتی ارزنده‌یی را در انجام فعالیت‌های اقتصادی و در عین کاهش آلودگی و تخریب محیط زیست، استفاده‌ی مجدد از ضایعات تولید و زباله‌ها انجام داده اند، که منجر به شکل گیری دانش جدید اقتصاد چرخشی شد.
در اقتصاد چرخشی، برنامه ریزی، منابع، تهیه، تولید، بازفرآوری و طراحی، به عنوان فرآیند و خروجی برای به حداکثر رساندن عملکرد اکوسیستم و رفاه بشری مد نظر است.
در سطح جهانی، اقتصاد چرخشی سابقه‌ی اندکی دارد و در این زمینه، مطالعات و منابع محدود و پراکنده‌یی در خارج و داخل کشور انجام شده است.
این کتاب در بردارنده‌ی مطالب، نوشتارها، تجربه‌های میدانی کشورها و موسسه‌های غیردولتی پیرامون اقتصاد چرخشی، با رویکرد محیط زیست و صنعت آب و فاضلاب است و در آن ابتدا، موضوع-های مرتبط با مفاهیم پایه، تئوری‌ها و مبانی نظری اقتصاد چرخشی، بیان و در منظر نقد و بررسی قرار گرفته است و سپس تجربه‌های موفق مدیریتی برخی از کشورها و سازمان-های مستقل در استقرار و به کار گیری این شیوه بیان شده و بر آن است تا خوانندگان محترم را با مبانی پایه، کارکردها و مزایای اقتصاد چرخشی با بیان مصداق‌های عملی و تجربه‌های موفق آشنا سازد.
- نگارندگان لازم می‌دانند از آقای مهندس امین قصمی مدیر عامل محترم شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان، آقای دکتر منصور توسلی معاون برنامه ریزی و بهبود مدیریت و سرکار خانم دکتر سمیه انگبینی رییس گروه تحقیقات آن شرکت مراتب سپاس و قدردانی خود را ابراز دارند.
- هم چنین تشکر و تقدیر از دفتر تحقیقات، توسعه‌ی فنآوری و ارتباط با صنعت شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به ویژه آقایان مهندس احمد سیاحی و مهندس احمد‌یعقوبی که پشتیبان به انجام رسیدن این اثر بوده اند، بر نگارندگان واجب است.
- نویسندگان این اثر امید آن دارند که کاستی‌های احتمالی نوشتارهای این کتاب، با دقت نظر و راهنمایی خوانندگان محترم، در چاپ‌ها و نوشتارهای بعدی اصلاح شود و مقبول خاطر و راهنمایی برای اصلاح و پیشبرد امور اقتصادی شرکت‌های آب و فاضلاب، دانشجویان و سایر علاقه مندان به مباحث اقتصادی آب و فاضلاب قرار گیرد.
سیدحسین سجادی‌فر، مسعود خشائی، علی اصغر قانع ، محمد داودآبادی (تابستان 1397)
تئوری‌ها و مبانی نظری اقتصاد چرخشی
فهرست مطالب
بخش اول
تئوری‌ها و مبانی نظری اقتصاد چرخشی
فصل اول:
واژه‌های مرتبط با اقتصاد چرخشی
فصل اول: واژه‌های مرتبط با اقتصاد چرخشی
در این فصل، عبارت‌ها و اصطلاح‌های تخصصی که در تدوین این کتاب به کار رفته است، منطبق بر تعریف‌های ارایه شده از سوی مراجع قانونی بین‌المللی، گزارش دفتر برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، مجموعه دستورعمل‌های کمیسون اروپا، قانون انتقال انرژی رشد سبز کشور فرانسه (2013)، مجموعه استانداردهای بین‌المللی ایزو 14000 (نظام مدیریت زیست محیطی)، ایزو 5000 (نظام‌های مدیریت انرژی)، ایزو 9000 (نظام مدیریت کیفیت)، مرکز آمار ایران و سازمان برنامه و بودجه کشور آورده شده است.
یادآوری می‌شود که تعریف‌های آمده در ذیل هر واژه، به صرف در قالب مباحث این کتاب بوده و ممکن است در سایر علوم و رشته‌های مختلف دیگر، تعریف‌های دیگری از واژه‌های گفته شده ارایه شود.
فصل دوم:
- اصول و مبانی نظری
- سرآغاز
- اقتصاد
- اقتصاد چرخشی
- اقتصاد چرخشی از دیدگاه نهادهای بین المللی و موسسه‌های غیردولتی موسسه‌ی آلن مک آرتور
- آژانس محیط زیست، مواد و انرژی فرانسه
- موسسه‌ی محیط زیست، توسعه‌ی پایدار و توسعه‌ی اقتصادی
- مونترآل کانادا
- کمیسیون اروپا و آژانس محیط زیست اروپا
- انیستیتوی اداره‌ی آموزش و پرورش مدرسه‌ی بازرگانی کانادا
- موسسه‌ی اکسنجر
- سازمان توسعه‌ی صنعتی ملل متحد
- پیشینه‌ی اقتصاد چرخشی
- برخی مفاهیم مرتبط با اقتصاد چرخشی
- اقتصاد خطی
- حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی
- اصول اقتصاد چرخشی
- حذف ضایعات
- انعطاف پذیری از طریق تنوع سازی کالاها
- استفاده‌ی انرژی‌های تجدید پذیر
- تفکر نظام مند
- تفکر در سیر نزولی
- اصول اقتصاد چرخشی
- حفظ و افزایش منابع طبیعی
- استفاده‌ی بهینه از منابع تولیدی
- افزایش اثربخشی
- اقتصاد چرخشی و محیط زیست
- محرکان تغییر اقتصاد چرخشی
- روندهای تقاضا
- روند عرضه‌ی کالاها
- اجرای اقتصاد چرخشی در بنگاه‌های اقتصادی
- منابع مورد استفاده
- پی نوشت
خلاصه و دانلود فصل دوم
فصل دوم
اصول و مبانی نظری
امروزه اقتصاد خطی که در آن فرض می‌شود، مقادیر نامشخص و نامحدودی از منابع طبیعی وجود دارند و محیط‌زیست ظرفیت نامحدودی برای جذب ضایعات، زباله‌ها و آلودگی‌های محیط زیستی را دارد، به طور کامل مردود شده است.
این رویکرد و هم چنین مولفه‌هایی مانند رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی، کاهش منابع طبیعی، آلودگی محیط زیست و گرمایش کره زمین، بحران‌های مالی جهانی، رقابت، رشد اقتصادی برخی کشورها و به دنبال آن عواقب منفی محیط زیستی و… سبب پیشنهاد اقتصاد چرخشی (اقتصاد مدور) توسط نهادهای بین المللی، سازمان ملل متحد، برخی موسسات تحقیقاتی غیردولتی و دولت‌ها شده، که در آن ظرفیت مصرف انرژی (به خصوص سوخت‌های فسیلی) و مواد خام طبیعی کاهش یافته است.
اقتصاد چرخشی، مدل تولید و مصرف پایدار است و اساسا با مدل اقتصاد خطی متفاوت است. رویکرد اقتصاد چرخشی نتیجه طبیعی محدودیت تولید خطی منابع طبیعی محدود، آلودگی و تخریب بیش از حد محیط زیست و حجم بی اندازه مصرف انرژی‌های فسیلی است.
اقتصاد چرخشی به عنوان چرخه‌ها‌یی متنوع، پیشرفت‌های اقتصاد را با حمایت و حفاظت از منابع طبیعی و شرایط محیطی کسب و کار (منطقه یی، ملی و بین المللی) متعادل می‌کند و تازه ترین تلاش برای نمایش یکپارچه سازی فعالیت‌های اقتصادی و محیطی در راستای توسعه پایدار ارایه می‌دهد.
فصل سوم:
- مزایا و فرصت‌ها
- مزایای اقتصاد چرخشی
- نمونه فرصت‌های اقتصاد چرخشی
- اقتصاد چرخشی،یک فرصت چند میلیاردی
- صرفه جویی در انرژی، مواد اولیه و حیاتی
- کاهش نوسان‌های قیمت و ریسک تامین مواد اولیه و حیاتی
- نوآوری
- پتانسیل اشتغال زایی
- حاصلخیزی زمین و سلامت خاک
- ماندگار برای اقتصاد انعطاف پذیر
- منابع مورد استفاده
خلاصه و دانلود فصل سوم
در سال‌های اخیر نتایج مطالعه‌های انجام شده، نشان می‌دهد که اقتصاد چرخشی مزیت‌های اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی فراوانی دارد و در سطح خرد و کلان، از مزیت‌های راهبردی و عملیاتی برخوردار است و فرصتی چند‌تریلیون دلاری، با پتانسیلی بالا، برای نوآوری، اشتغال زایی و رشد اقتصادی به همراه دارد (گزارش موسسه ی آلن مک آرتور، 2013). در 150 سال گذشته، تحولات صنعت تحت سلطه ی اقتصاد خطی بوده است که در آن کالاها از مواد اولیه تولید، فروخته و مصرف و سپس به عنوان پسماند دور ریخته یا سوزانده می‌شدند.
در مواجهه با افزایش نوسان‌های شدید اقتصاد جهانی (مانند بحران نفتی اوایل دهه ی 1970) و آشکارتر شدن نشانه‌های کاهش منابع طبیعی، نیاز به یک مدل اقتصادی جدید، بیشتر احساس شد. جست و جو برای پیشرفتی چشم گیر در عملکرد منابع در سطح اقتصاد، واحد‌های تولیدی را به سوی شیوه‌های استفاده ی مجدد از کالاهای مصرف شده یا قطعات آن‌ها و احیای بیشتر مواد، انرژی و نیروی کار سوق داد. اقتصاد چرخشی، طراحی سامانه یی صنعتی با رویکرد محیط زیستی و با هدف‌های کاهش مصرف مواد اولیه و بازیافت کالاها پس از مصرف است. صرفه‌جویی در مصرف مواد اولیه و انرژی از مزایای انتقال اقتصاد خطی به چرخشی است.
فصل چهارم:
- مفاهیم پایه در اقتصاد چرخشی
- سرآغاز
- توسعه‌ی پایدار
- انتقال زیست محیطی
- اقتصاد سبز
- اقتصاد عملکردی
- تفکر چرخه‌ی عمر محصول
- گهواره به گهواره
- ارزش‌های مشترک
- محیط زیست صنعتی (اکولوژی صنعتی)
- شهرهای سازگار با محیط زیست (اکو سیتی)
- شهرهای هوشمند
- پارک‌های صنعتی اکولوژی
- تولید کننده‌ی مسؤولیت پذیر
- طراحی محیط زیستی
- نقشه برداری تفکر اقتصاد چرخشی
- منابع مورد استفاده
- پی نوشت
خلاصه و دانلود فصل چهارم
اقتصاد چرخشی هم چون بسیاری از علوم بر پایه اصول و مفاهیم متنوعی در طول زمان و توسط تلاش مستمری بسیاری از صاحب‌نظران شکل و توسعه یافته است. اقتصاد چرخشی شامل مجموعه فهرستی از مفاهیم محیط زیست، اقتصاد، کسب و کار و… تعریف شده در رشته‌های نظری توسعه پایدار، محیط زیست، اقتصاد سبز و اقتصاد عملکردی است و در آن مفاهمی هم چون، تفکر چرخه عمر محصول، تفکر گهواره تا گهواره، ارزش‌های مشترک، محیط زیست صنعتی، تولید‌کننده مسؤولیت‌پذیر و طراحی محیط زیستی (طراحی اکولوژی) نهفته است که مفهومی ساختاری را برای درک بهتر اقتصاد چرخشی ارایه می‌دهند.
مفاهیم اقتصاد چرخشی جنبه بنیادی و زیر بنایی دارند. درک مفاهیم و شناخت آن‌ها به دلایل مفهومی سبب سهولت استقرار و اجرای اقتصاد چرخشی می‌شود. نظر به اهمیت این مفاهیم در درک بهتر اقتصاد چرخشی، به تفصیل پیرامون هر یک از موارد گفته شده، در این فصل بحث می شود. هم چنین در پی‌نوشت شماره 1-4 نیز خلاصه آمیزه‌های مفاهیم مرتبط با اقتصاد چرخشی به اختصار ارایه شده است.
فصل پنجم:
- فرآیندها و محدودیت‌ها
- سرآغاز
- فرآیندهای اقتصاد چرخشی
- بازیافت
- استفاده‌ی موثر از منابع تولیدی
- استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر
- بازتولید، نوسازی و استفاده‌ی مجدد
- افزایش طول عمر محصول
- محصول به عنوان‌یک خدمت
- اشتراک گذاری مدل‌ها
- تغییر در الگوهای مصرف
- محدودیت‌های اقتصاد چرخشی
- منابع مورد استفاده
- پی نوشت
فصل ششم:
- کاربرد در عمل و سیاست
- سرآغاز
- کاربرد اقتصاد چرخشی در بخش‌های مختلف و اثرات مورد انتظار
- کاربرد اقتصاد چرخشی در عمل و سیاست
- نمونه محصولات چرخشی
- خودرو سازی رنو
- شرکت ریکو
- شرکت فلیپس
- شرکت ودافن
- هلدینگ اچ.اند.ام
- شرکت‌ترینا سولار
- صنایع لبنی مولر وایزمن
- پالایشگاه نفتی پرال-گاز-لیکوید قطر
- استفاده از کنتور هوشمند در شهر‌هاور فرانسه
- زیست توده در شهر بیلوند (دانمارک)
- مدیریت زباله در شهر لندن
- منابع مورد استفاده
فصل هفتم:
- ارزشیابی شاخص‌ها
- سرآغاز
- اندازه گیری چرخشی (سنجش)
- توسعه‌ی شاخص‌های اقتصاد چرخشی
- تجزیه و تحلیل شاخص‌های اقتصاد چرخشی
- سطح خرد
- سطح میانه
- سطح کلان
- بازبینی شاخص‌های اقتصاد چرخشی
- شاخص‌های موسسه‌ی آلن مک آرتور
- شاخص‌های جمهوری خلق چین
- شاخص‌های ارزشیابی اقتصاد چرخشی کمیسیون اروپا
- شاخص‌های ارزیابی اقتصاد چرخشی سازمان ملل متحد
- شاخص‌های ارزیابی سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی
- تجزیه و تحلیل شاخص‌های اصلی
- شاخص‌های اقتصاد چرخشی بهره وری منابع
- شاخص‌های جنبه‌های زیست محیطی
- شاخص‌های فرصت‌های اقتصادی
- جنبه‌های اجتماعی شاخص‌ها
- منابع مورد استفاده
بخش دوم
نمونه تغییرات عملیاتی اقتصاد چرخشی
فصل هشتم:
- اتحادیه‌ی اروپا
- سرآغاز
- رویکردهای اقتصاد چرخشی در اتحادیه‌ی اروپا
- سلسله مراتب مدیریت زباله
- تاثیر اقتصاد چرخشی بر فعالیت‌های اتحادیه‌ی اروپا
- اثرات اقتصادی
- اثرات محیط زیستی
- اثرات اجتماعی
- منابع مورد استفاده
فصل نهم:
- آلمان
- سرآغاز
- اقتصاد چرخشی آلمان
- سیاست‌های مدیریت زباله در آلمان
- بازیابی ضایعات و دفع پسماندها
- بازیافت زباله‌های مواد بسته بندی محصولات
- زباله‌های بیولوژیکی (زیستی)
- بازیافت زباله‌های الکتریکی و تجهیزات الکترونیکی
- بازیابی باتری‌های مصرفی
- فاضلاب شهری
- مشکلات امروز و توسعه‌ی فردا
- منابع مورد استفاده
فصل دهم:
- فرانسه
- سرآغاز
- اقتصاد چرخشی در فرانسه
- شاخص‌های ارزیابی عملکرد اقتصاد چرخشی
- سرانه مصرف مواد داخلی
- بهره وری منابع تولیدی
- برچسب‌ها و اظهاریه‌های زیست محیطی
- برچسب‌های زیست محیطی اتحادیه‌ی اروپا
- برچسب‌های زیست محیطی فرانسه
- پروژه‌های بوم شناسی و منطقه‌یی
- اشتراک گذاری خودروها
- زباله‌های مواد غذایی
- هزینه‌های تعمیر و نگهداری خانوارها
- حجم زباله‌ها برای دفن
- استفاده از مواد خام قابل بازیافتی در فرآیندهای تولیدی
- اشتغال در اقتصاد چرخشی
- اقتصاد چرخشی فاضلاب فرانسه
- منابع مورد استفاده
فصل یازدهم:
- ژاپن
- سرآغاز
- اقتصاد چرخشی ژاپن
- قوانین و مقررات
- مدیریت زباله‌ها و ضایعات
- شهرهای محیط زیستی
- شهرهای محیط زیست و ابتکار عمل شهرهای آینده
- شهرهای زیست توده (بیوماس) و زیست توده‌ی صنعتی
- شهرهای هوشمند
- کنترل آلودگی در ژاپن
- استفاده از پساب و لجن فاضلاب در ژاپن
- تولید بیوگاز در شهر هیروشیما
- پروژه‌ی گاسیون در شرکت فاضلاب شهر توکیو
- پروژه‌ی بیوگاز برای سوخت خودرو و گاز شهری در شهر کوبه
- نکات برجسته
- تولید برق توسط هیدروژنراتور
- تولید برق در تصفیه خانه‌های برق
- توجه به حسابداری زیست محیطی
فصل دوازهم:
- چین
- سرآغاز
- اقتصاد چرخشی چین
- قانون‌ها و آیین نامه‌ها
- راهبردهای اقتصاد چرخشی
- استقرار اقتصاد چرخشی
- مشکلات استقرار اقتصاد چرخشی
- اهمیت اقتصاد چرخشی در آینده‌ی چین
- اهمیت راهبردهای توسعه‌یی اقتصاد چرخشی
- سطوح اقتصاد چرخشی
- ارزیابی اقتصاد چرخشی
- رشد اقتصاد چرخشی در برخی شهرهای چین
- مشکلات و تنگناهای اجرای اقتصاد چرخشی
- بهره‌ی نهایی
- منابع مورد استفاده