دکتر سید حسین سجادیفر، مسعود خشائی و محمد داودآبادی
دورنمای اقتصاد در سری مقالههای پیوسته خود به بررسی صنعت آب و فاضلاب کشور آلمان میپردازد. آلمان کشوری غنی به لحاظ برخورداری از منابع آب شیرین در جهان است و به داشتن رودخانههای پرآب مشهور است.
این کشور در عین برخورداری، یکی از بهترین نمونهها در صنعت آب و فاضلاب جهان و نحوه تصفیه و مدیریت آب برای مناطق مختلف کشور است. بنابراین مقایسه وضعیت این صنعت در کشور ما با آلمان (بهعنوان کشور شاخص)، شناخت مناسبی از وضعیت کلی آن به ما میدهد.
در مقالات قبلی شامل:
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش اول: نمایی از صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش دوم: ساختار سازمانی صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش سوم: بیلان آب (تراز آب)
در مقاله حاضر به بررسی نحوه مدیریت تقاضای آب در کشور آلمان و مقایسه ایران با برخی شاخصهای موجود میپردازیم
مدیریت تقاضا (الگوی مصرف آب)
مدیریت تقاضا به فرآیندی از برنامهریزی، ساماندهی، هدایت و کنترل برای شناخت شیوههای فعلی مصرف آب و استفاده از ابزارهای موجود برای ارتقای سطوح و الگوهای مصرف آب اطلاق میگردد.
به تعبیری، مدیریت تقاضا ترکیبی از اقدامهای اصلاحی برای دستیابی به الگوی مصرف، متناسب با ظرفیتهای تولید و ارزش واقعی که مصرفکننده از آن برخوردار است تعریف میشود.
اعمال راهبردهای مدیریت تقاضا از جمله مدیریت مصرف علاوه بر حفاظت منابع آبی و کاهش آلودگیهای زیست محیطی، سبب کاهش هزینهها، افزایش ارزش افزوده و در نهایت بهبود کیفیت خدمات مشترکان خواهد شد.
آلمان کشوری کممصرف در شرایط دسترسی به منابع فروان آب شیرین
متوسط مصرف آب آلمان 121 لیتر در شبانه روز به ازای هر نفر میباشد که از این لحاظ یکی از کشورهای کم مصرف با توجه به حجم برخورداری از منابع آبی فراوان میباشد. آلمان در مقایسه با سایر کشورهای اتحادیهی اروپا، مدیریت مصرف را از اواخر دههی 1980 با تصویب قوانین زیست محیطی و مدیریت منابع آب سرلوحهی فعالیتها قرار داده، به طوری که متوسط مصرف آب پس از الحاق کشور دموکراتیک آلمان شرقی، طی سالهای 1990 الی 2006 معادل 15 درصد کاهش داشته است (شکل 1-2). سیاست آلمان، کاهش این مقدار در سالهای آینده با استفاده از شیوههای مدیریت عرضه و تقاضا است (جدول 1-2).
جدول 2-2 حجم مصارف آب شهروندان آلمانی (2000) را در بخشهای گوناگون نشان میدهد.
مقایسه حجم مصرف آب آلمان با برخی کشورهای اتحادیه اروپا
طبق گزارش بولتن آب سازمان ملل متحد، حداقل آب مصرفی هر شهروند برای حفظ بهداشت و سلامت 100 لیتر در شبانه روز (سازمان بهداشت جهانی 150 و سازمان توسعه و همکاریهای اقتصادی 166 لیتر در شبانه روز) تعیین شده است.
بیشتر کشورهای اروپایی در زمینه مدیریت و کاهش مصرف آب و حجم فاضلاب فعالیتهای ارزندهایی انجام دادهاند و سیاست کاهش مصرف آب بر پایه شعار “کاهش استفاده از منابع طبیعی و حفظ و نگهداری آن برای آیندگان و محیط زیست ” استوار است.
یکی از برنامههای مهم کشور آلمان در کاهش مصرف آب، استفاده از تبلیغات گسترده و آموزش در مدارس برای کودکان است. شکل 2-2 مقایسهی مصرف آب به ازای هر نفر در شبانه روز آلمان را با برخی از کشورهای اتحادیهی اروپا نشان میدهد. در سطح جهانی، کشورهای استرالیا (475)، ایالات متحدهی آمریکا (385) و ایتالیا (240) رکوردار بیشترین حجم مصرف آب به ازای هر نفر در شبانه روز هستند.
سرانه مصرف آب شهروندان در ایران
بر اساس قانون الحاق یک بند و دو تبصره به مادهی 133 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (تنفیذ شده در بند (ز) مادهی 17 قانون برنامه چهارم توسعه) الگوی مصرف آب هر خانوار 22.5 مترمکعب در ماه (150 لیتر در شبانه روز) برای هر شهروند تعیین شده است.
معاونت نظارت راهبردی ریاست جمهوری در بازنگری ضوابط طراحی سامانه های انتقال و توزیع آب شهری و روستایی (نشریه شمارهی 3-117 بازنگری شده در سال 1392) سرانه مصرف خانگی را بدون احتساب مصرف فضای سبز، دام و طیور در بخش شهری به تناسب جمعیت شهر، بین 75 الی 150 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز تعیین کرده است (جدول 3-2). هم چنین حجم مصرف آب شهروندان ایرانی در بخشهای مختلف مطابق جدول 4-2 است.
مصرف آب در ایران، متوسط رو به بالا
حجم مصرف آب در کشور ما در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر، با لحاظ داشتن عاملهای سطح برخورداری از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، متوسط بارش سالانه و هم چنین رشد و تراکم جمعیت به عنوان یک عامل اثرگذار بر مصرف آب در سطح به تقریب متوسط به بالا قرار دارد. آمارها نشان میدهد مصرف سرانه مشترکان خانگی شهری کشور به تقریب 157 لیتر بر نفر در شبانه روز (روستایی حدود 132 لیتر نفر در شبانه روز) است (جدول 5-2).
ایران با متوسط نزولات جوی 250 تا 260 میلیمتر در سال، یکی از کشورهای خشک با منابع آبی محدودی به شمار میرود. عاملهایی مانند رشد بالای جمعیت، ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعهی صنعتی و گسترش شهرنشینی همگی موجب تقاضای بیشتر آب میشود. در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ اجتماعی، جایگاه خاص خود را نیافته است. از این روی، دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب (تقاضا) یک اصل اساسی و ضروری است که باید از طریق ابزارهای مدیریت تقاضا (مانند قیمتگذاری اقتصادی)، فنی و مالی پیگیری شود.
شاخص پوشش مشترکان
جمعیت تحت پوشش خدمات آب بهداشتی آلمان 99 درصد (2014) است که در مقایسه با سایر کشورهای اتحادیه اروپا در سطح بسیار بالایی است. این شاخص در کشورهای هلند و بلژیک 100 درصد، رومانی 57 درصد و لیتوانی 75 درصد میباشد (شکل 3-2).
سامانههای جمعآوری و دفع فاضلاب در آلمان
این سامانهها در آلمان در بالاترین سطح استانداردهای اتحادیه اروپا (تصفیه فاضلاب با شیوه بیولوژیک با حذف مواد مغذی) و به صورت سامانههای ترکیبی احداث شدهاند.
پوشش جمعیت برخوردار آلمان از خدمات فاضلاب از 88 درصد (2001) به 97 درصد (جمعیتی معادل 78.9 میلیون نفر) در سال 2012 رسیده است. فاضلاب مشترکانی که به سامانههای فاضلاب متصل نیستند (2.8 میلیون نفر) از طریق دستگاههای سپتیک یا شبکههای محلی جمعآوری و تصفیه میشوند.
این شاخص در کشورهای هلند و لوکزامبورگ 99 درصد، یونان 30 درصد و رومانی 44 درصد میباشد (شکل 4-2).
در ایران، درصد جمعیت تحت پوشش آب در بخش شهری (99.3 درصد)، روستایی ( 80.2 درصد با توجه به میانگین سطح برخورداری از تاسیسات و تجهیزات) و در بخش فاضلاب شهری 46.8 درصد در سال 1395 میباشد (جدول 6-2).
در ایران، درصد جمعیت تحت پوشش آب در بخش شهری (99.3 درصد)، روستایی ( 80.2 درصد با توجه به میانگین سطح برخورداری از تاسیسات و تجهیزات) و در بخش فاضلاب شهری 46.8 درصد در سال 1395 است (جدول 6-2).