دکتر سید حسین سجادیفر، مسعود خشائی، محمد داودآبادی و هنگامه دولتشاهی
دورنمای اقتصاد در سری مقالههای پیوسته خود به بررسی صنعت آب و فاضلاب کشور فرانسه پرداخته است.
در این مجموعه به واکاوی ابعاد مختلف این صنعت از نحوه توزیع، قیمتگذاری، سیستم فاضلاب، عملکرد بخش خصوصی و.. میپردازیم.
بدون شک مطالعه کشورهای پیشرو در زمینه آب و فاضلاب دید روشنی از وضعیت جهانی این صنعت و جایگاه کشور، همچنین امکان توسعه یا بهبود زیرساختها و چهارچوبهای موجود در این زمینه به متخصصان میدهد.
در همین رابطه دورنمای افتصاد پیشتر نیز در 10 بخش مجزا به بررسی صنعت آب و فاضلاب آلمان پرداخت.
نمایی از صنعت آب و فاضلاب فرانسه
فرانسه یکی از کشورهای پیشرو در صنعت آب و فاضلاب در قاره اروپا (بعد از جمهوری فدرال آلمان) و در سطح بین الملل است و در این زمینه، موفقیتها و آموزههای متعددی کسب کرده است.
با توجه به موقعیت جغرافیایی، این کشور به استثنای نواحی جنوبی واقع در سواحل دریای مدیترانه، در مدیریت تامین و توزیع آب مشکل چندانی ندارد. به تقریب تمام نقاط شهری و روستایی این کشور، تحت پوشش خدمات گسترده آب و فاضلاب پیشرفته با شیوههای نوین قرار دارند.
برخی مشخصههای خاص صنعت آب و فاضلاب فرانسه (پایان سال 2016) مطابق جدول 3-1 است.
مدیریت مصرف آب (حجم برداشت)
متوسط حجم برداشت آب از منابع سطحی و زیرزمینی در کشورهای اروپایی بین 10 الی 50 کیلومتر مکعب در سال است که این رقم در مقایسه با سایر کشورهای جهان با در نظر گرفتن شرایط اقلیمیو محیط زیستی در سطح به نسبت پایینی است.
کشورهای هند، چین، ایالات متحدهی آمریکا، پاکستان، ژاپن، تایلند، اندونزی، بنگلادش، مکزیک و فدرال روسیه، بزرگترین بهره برداران آب در جهان هستند.
دامنهی تغییرات حجم برداشت آب از 646 کیلومتر مکعب در سال، در بزرگ ترین مصرف کننده آب جهان (هند) تا 30 کیلومتر مکعب در سال در برخی کشورهای صحرای آفریقا در نوسان است (شکل 7-1).
در سال 2011، مجموع حجم آب برداشت شده برای مصارف شهری و مسکونی (مصارف عمومی) در فرانسه 5.4 میلیارد مترمکعب، معادل سرانه 85 متر مکعب و به تعبیری، معادل 234 لیتر به ازای هر فرد در شبانه روز بوده است. حجم برداشت آب به ازای هر نفر از 100 لیتر در شبانه روز در برخی از مناطق (4 منطقه) تا بیش از 300 الی 1000 لیتر در شبانه روز در برخی از مناطق (19 منطقه) فرانسه نوسان دارد.
حجم مصارف عمومیآب در فرانسه به مراتب کم تر از متوسط اتحادیه اروپا، اما خیلی کم تر از حد متوسط دیگر کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده آمریکا، کانادا یا ژاپن (جدول 4-1) است.
طبقه بندی آب مطابق توصیههای وزرات بهداشت عمومیفرانسه، شامل موارد زیر است:
• داخلی: مصارف خانگی و بخش خدمات عمومی(فروشگاهها، کلیساها، سازمانهای دولتی، بیمارستانها، مدارس و…).
• کشاورزی: آبیاری برای تولید فرآوردههای کشاورزی، مصارف دام داری و طیور.
• صنعتی: مصارف تولیدی صنعتی (مانند خنک سازی)، تولید کالاها و تولید برق.
مطابق جدول 4-1، ناهمگونی محسوسی در مصارف آب بین کشورهای گوناگون وجود دارد، ولی با این حال در فرانسه تناسب خاصی در حجم مصارف گوناگون آب نیز وجود دارد (در کشور ما حجم مصرف آب در بخش کشاورزی به تقریب 90 درصد، بخش صنعت و تولیدات 7 درصد و بخش عمومی3 درصد گزارش شده است).
حجم برداشت آب به ازای هر نفر یکی از شاخصهای تاثیرگذار بر جمعیت در راستای مدیریت عرضه آب از منظر نهادهای بین المللی است.
شکل 8-1 نشان دهنده مقایسه حجم برداشت در سطح جهانی است و کشور فرانسه جز کشورهای به نسبت با متوسط مصرف است.
حجم برداشت آب به ازای هر نفر لیتر در شبانه روز در ایالات این کشور یکسان نبوده و از دامنه طبقاتی مصرفی گوناگون در نوسان است (شکل 9-1).
حجم مصرف آب در ایالتهای فرانسه
شکل 9-1، میزان حجم مصرف آب شهری و مسکونی را در ایالتهای گوناگون فرانسه در پایان سال 2012 (برحسب لیتر در شبانه روز) را نشان میدهد.
مطابق شکل 9-1، حجم مصرف آب در ایالتهای این کشور به دلایل گوناگون همگن نبوده و موارد زیر حایز اهمیت است :
• بیش ترین حجم مصرف آب با 228 لیتر در شبانه روز به ایالت پروونس آلپ اختصاص دارد.
• کم ترین حجم مصرف آب با با 109 لیتر در شبانه روز به ایالت نرت پیس اختصاص دارد.
• دامنه تغییرات حجم مصرف آب به طور متوسط 109 لیتر در شبانه روز است.
• حجم میانه مصرف با 142 لیتر در شبانه روز به ایالتهای پرتنویس آلپ، آلساکی و سنتری اختصاص دارد.
• به استثای ایالتهای نرت پیس و بریتانی با حجم مصرف به ترتیب 109 و 121 لیتر در شبانه روز، سایر سایر ایالتها حجم مصرف بیش از 121 لیتر در شبانه روز مصرف آب دارند.
در جدول 5-1، مقایسه مصارف آب فرانسه در بخشهای گوناگون مصارف آب با برخی کشورهای توسعه یافته ارایه شده است. مطابق جدل، در کشور فرانسه بیش ترین حجم مصرف در بخش عمومیو سپس کشاورزی با 27 درصد و بعد به بخش صنعت 25 درصد اختصاص دارد.
در مصارف کشاورزی بیش ترین درصد مصرف آب به کشور هندوستان (91 درصد)، بخش عمومی(77 درصد) به بریتانیا و در بخش صنعت (57 درصد) به جمهوری فدرال آلمان اختصاص دارد.
منابع آبی زیرزمین، عمدهترین منبع تامین آب فرانسه
منابع آب، مجموعه آب قابل تامین در یک منطقه یا یک حوضه آبریز معین که به مفهوم در دسترس قرار داشتن آب سطحی یا زیرزمینی در نظر گرفته میشود.
منابع آب زیرزمینی در زیر سطح زمین، درزها، شکافها و فضاهای حفره یی در صخرهها و رسوبات یافت میشوند و بیش تر آنها به طور طبیعی خالص اند..
منابع آب سطحی (رودخانهها یا دریاچهها) سومین منبع تامین آب در فرانسه هستند، که بیش ترین حجم آب مورد استفاده در مصارف آبیاری کشاورزی و صنعتی است.
در مقایسه با فرانسه، کشورهای هلند و آلمان دارای منابع آب مناسب و با کیفیت برای مصارف عمومیبه دلیل برخورداری بیش تر از منابع آب زیرزمینی میباشند (جدول 6-1).
با این حال، در فرانسه برخی از ادارات و موسسات دولتی، بخش عمده یی از نیازهای آبی را از منابع آب سطحی تامین میکنند. حجم ذخایر آبهای زیرزمینی در فرانسه بیش از 2000 میلیارد متر مکعب (2012) برآورد شده است.
میزان سالانه بارش این کشور 503 میلیارد متر مکعب است که بخش عمده یی از 2000 میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدپذیر فرانسه را فراهم میکند. با این حال، این ارقام با توجه به تفاوت شرایط جغرافیایی و توپوگرافی منطقه یی و تغییرات سالانه بارندگی ناهمگن است. شکل 10-1 شمای کلی از بیلان آبی فرانسه در سال 2015 است .
سطح منابع آب در نواحی گوناگون کشورهای اتحادیه اروپا همگن نیست و جدول 1-7 متوسط حجم آب شیرین قابل استفاده و دردسترس را در بین کشورهای اروپایی با فرانسه را طی 20 سال گذشته نشان میدهد.
در سال 2011 حجم آب برداشت شده برای مصارف عمومی5.4 میلیارد مترمکعب بوده که طی دو دهه گذشته بیش ترین حجم برداشت را به خود اختصاص داده است.
مصارف شهری در سال 2008 در حدود 5.5 میلیارد مترمکعب بوده که به تقریب 400 میلیون مترمکعب (10 درصد) کم تر از سالهای 2000 الی 2007 بوده است. با این حال مطابق شکل 11-1 با افزایش روند نرخ رشد جمعیت در فرانسه، میزان حجم برداشت آب روندی نزولی داشته است.
کاهش برداشت آب به دلیل موارد زیر بوده است:
• تغییرات رفتاری مصرف کنندگان به دلیل آگاهی و دانش بیش تر از مسایل زیست محیطی، اعمال شیوههای متنوع مدیریت تقاضا توسط شرکتهای آب، بهبود مدیریت مصرف مشترکان، اطلاع رسانی به موقع برای کاهش مصرف آب و….
• پیشرفت فنآوریهای صرفه جویی در مدیریت مصرف آب و ایجاد فرهنگ نصب دستگاههای کاهنده مصرف آب در منازل (نظیر سردوشهای کاهنده مصرف)، مراکز دولتی، مدارس، بیمارستانها، فرآیندهای صنعتی و….
• تغییر در ساختار تولید و ساخت کالاها و ارایه خدمات. با کاهش حجم مصرف آب (به عنوان یک نهاده تولیدی) در بخش صنعت و تولید، طی 10 سال گذشته، هر چند 780 هزار شغل جدید ایجاد شده است.
• افزایش کارآمدی در سامانههای تامین و توزیع آب شهری به خصوص کاهش و کنترل مدیریت آب بدون درآمد واقعی (بخش فیزیکی بالانسینگ آب).
مصارف متنوع آب
متوسط حجم مصرف آب در فرانسه در سال 2012 بر پایه گزارشهای موسسه ملی آمار فرانسه 148 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز است که به تقریب نزدیک به متوسط حجم مصرف آب در کشورهای عضو اتحادیه اروپا است.
حجم مصرف آب به ازای هر نفر در شبانه روز در مقایسه با سایر کشورهای همخوار فرانسه به تقریب در سطح بالایی است (شکل 12-1). متوسط مصرف در فرانسه در مناطق گوناگون همگن نبوده است، به طوری که در سال 2011 حجم آب در مناطق کوهستانی آلپی کاتس 324 و در مناطق آلمر 130 لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز بوده است.
جدول 8-1 درصد استاندارد مصارف گوناگون آب در بخش خانگی شهروندان فرانسه را نشان میدهد. مصرف آب برای استحمام و سرویسهای بهداشتی بیش ترین درصد را به خود اختصاص داده اند (69 درصد) (کم ترین برای نوشیدن با یک درصد).
مطابق برآوردهای مرکز اطلاعات بارنتز فرانسه ، تا سال 2070، مصرف آب در فرانسه برای مصارف داخلی بین 7 تا 12 درصد کم تر از سال 2006 است.
این برآورد بر پایه دو سناریوی به شرح زیر بدون در نظر گرفتن تغییرات آب و هوایی و اقلیم جهانی است:
• کاهش حجم مصرف آب مصارف عمومیخانگی با اعمال راهبردهای عملیاتی مدیریت تقاضای آب (25 تا 29 درصد در سال).
• کاهش آب بدون درآمد (هدر رفت واقعی) در سامانههای تامین، انتقال و توزیع آب (کاهش 11 درصدی)، نظر به فعالیتهای ارزنده یی که در این زمینه انجام شده است. از راهبردهای بلند مدت صنعت آب فرانسه، کاهش آب بدون درآمد به حداقل ممکن و استاندارها و دستورعملهای اتحادیه اروپا است. به عنوان یک عملکرد، سناریوهای چرخه مدیریت مسکن خانواها، منجر به ترکیب دو راهبرد برای به کاهش قابل توجهی در حجم برداشتهای آب (کاهش 33 درصدی نسبت به سال 2006)
دستورعمل چارچوب آب کمیسیون اروپا (EC/60/2000)، کشورهای اتحادیه اروپا را ملزم به اجرای سیاستهای واحد برای دستیابی به هدفهای مشترک “وضعیت خوب ” آبهای زیرزمینی و سطح کیفیت آب تا سال 2015 کرده است.
با توجه به اهمیت آبهای سطحی، دو مولفه برای “وضعیت کلی خوب ” برای سطح محیط زیست و “وضعیت شیمیایی خوب” به شرح زیر تعریف کرده است:
• وضعیت زیست شناختی بر پایه شاخصهای بیولوژیکی (گیاهان آبزی ، آبزیان و دیگر اشکال حیات آبزی) و معیارهای فیزیکی شیمیایی (سطح نیتروژن، فسفر، درجه پتانسیل اسیدی ، دما، و…) ارزیابی میشود. وضعیت اکولوژیکی خوب، زمانی به دست میآید که منابع آب توسط فعالیتهای جوامع بشری تغییر نکرده باشد.
• وضعیت مواد و عناصر شیمیایی بر پایه غلظت 41 ماده شیمیایی اولویت دار ارزیابی میشود. در وضعیت شیمیایی خوب، اگر این غلظتها کم تر از حد مشخص و استاندارد باشد، وضعیت مطلوب به دست میآید.
شرایط وضعیت منابع آبهای زیرزمینی، “وضعیت کلی خوب” به آن معنی است که “وضعیت شیمیایی خوب” همراه با وضعیت کمیخوب باشد. وضعیت مواد شیمیایی، بستگی به غلظت مواد و عناصر شناسایی شده در سطح ملی و کشورها (فلزات سنگین نظیر سرب، کادمیوم و آرسنیک) و در سطح کشورهای عضو اتحادیه اروپا (نیترات، سدیم، آمونیاک، آفت کشها و…) دارد. اگر مقدار طبیعی از آب زیرزمینی با نرخ خروج از حد طبیعی نباشد، وضعیت “کمیخوب” حاصل میشود.
برنامههای نظارتی
برنامههای نظارتی در هر یک از حوضههای آبریز فرانسه با هدف ارزیابی وضعیت موجود منابع آبی و تضمین دستیابی به هدفهای دستورعمل چارچوب آب کمیسیون اروپا (2000) پیوسته انجام میشود. تعداد 11523 واحد منابع آبی سطحی و 574 واحد منابع آبی زیرزمینی در فرانسه شناسایی و ثبت شده اند.
مدیریت و نظارت بر منابع آبهای سطحی در بیش از 4300 ایستگاه نظارت و آبهای زیرزمینی توسط 4700 ایستگاه، نظارت، کنترل و ارزیابی میشوند (شکل 14-1).
در راستای هدفهای تدوین شده دستورعمل چارچوب آب کمیسیون اروپا (2000)، هدف و برنامههای راهبردی فرانسه در زمینه مدیریت منابع آبی، دستیابی به وضعیت محیط زیست “خوب”در بازه زمانی 2015 تا 2027 است. سیاستهای هدف گذاری شده برای وضعیت زیست محیطی “خوب” برای آبهای سطحی در برنامه ریزیهای بلند مدت برای سال 2015 (64.3 درصد)، 2021 (87.6 درصد) و 2027 (99.5 درصد) هدف گذاری شده است.