توسعه پایدار | رویکردهای نوین “اقتصاد کم کربن”
هدف اقتصادهای بزرگ جهانی در حال حاضر صرفا پیشی گرفتن از رقبا در تولید کالا و خدمات نیست، غولهای اقتصادی توسعه پایدار را نشانهگیری کردهاند. مفهومی بسیار پیچیده که تاکنون بیش از 200 تعریف از آن در ادبیات اقتصادی بیان شده است.
اما هسته تمامی این تعاریف، پایداری توسعه را در تعامل صحیح با محیطزیست میدانند.
مفهوم توسعه پایدار
این مفهوم غنی برای اولین بار در سال 1987 توسط گراهام برانتلند (Harlem Brundtland) نخستوزیر سوئد پا به عرصه ادبیات توسعه جهانی گذاشت. سازمان ملل متحد از براتلند خواسته بود در کمیتهای مستقل، گزارشی در خصوص برنامه جهانی تغییرات برای پیشرفت با ثبات تا سال 2000 و بعد از آن، با رعایت ملاحظات زیستمحیطی ارائه دهد.
برتلند در گزارش خود مفهوم توسعه پایدار را این چنین تعریف کرده است:
“توسعهای که نیازهای کنونی را برآورده سازد بدون آنکه بر توانایی نسل آینده در برطرف کردن نیازهای خود اثر (منفی) بگذارد”
گراهام براتلند | یونسکو
این یک مفهوم عالی در نظریههای توسعهای جوامع بشری است، این تعریف مکانیزمی است که باید توازن میان رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی مصرفکنندگان و توجه به محیطزیست را برقرار کند. مکانیزمی پیچیده اما پایدار!
توسعه پایدار و محیطزیست
بخش کلیدی این مفهوم که ارتباط بهرهبرداری از منابع را برای نسل فعلی و آینده امکانپذیر میکند، و آنرا در گستره جهانی ترویج میدهد، رعایت ملاحظات زیستمحیطی است. چون بدون رعایت اصول این حوزه عملا توسعه پایدار محقق نخواهد شد و مسائل زیستمحیطی همواره مسائلی در قامت مسائل جهانی بودهاند.
اکنون همه میدانیم که مثلا تولید گازهای گلخانهای در آمریکا و چین میتواند بر گرم شدن زمین و بالا آمدن آب دریا و آینده کشورهای ساحلی در هر کجای دنیا تاثیرگذار باشد. یا تخریب جنگلها در آفریقا نقش مهمی در تغییرات اقلیمی و آبوهوایی کل جهان دارد. پس اگر دنیا در سودای توسعه پایدار است باید رشد اقتصادی را از مسیر امن ملاحظات زیستمحیطی بگذارند.
الزامات توسعه پایدار
توسعه پایدار کشورها در گرو رشد اقتصادی هماهنگ و یکپارچه محافظت از محیط زیست، توجه به مدرنسازی اکولوژیک، رشد سبز و کاهش تولید دیاکسیدکربن از طریق راهبردهای اقتصاد چرخشی ملی محقق میشود.
توسعه پایدار گزینهای غیرقابلاجتناب جوامع انسانی است و مهم این است که حفاظت از محیط زیست به شیوههای سنتی و توسعه اقتصادی، باید بهخوبی با یکدیگر ترکیب شوند تا منتج به رابطه برد – برد میان حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصادی شود.در این میان نظریههای زیادی در رابطه با نحوه عملکرد اقتصاد با بالاترین سطح بهرهوری برای نسل کنونی، کمترین تاثیر منفی بر محیط زیست و تضمین زندگی آیندگان ارائه شده است.
دورنمای اقتصاد قصد دارد در مقالات مختلف هر یک از این رویکردهای جذاب را آماده و تقدیم حضور مخاطبان عزیز کند. در مقاله حاضر به بررسی “اقتصاد کم کربن” خواهیم پرداخت. رویکردی مهم و حیاتی در توسعه پایدار کشورها که نزدیک به دو دهه ( از سال 2003) مورد توجه کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته بوده است.
دورنمای اقتصاد پیشرو در بررسی مسائل حوزه توسعه
اقتصاد کمکرین | رویکردی نوین در توسعه پایدار
اقتصاد کم کربن (LCE | Low Carbon Economy ) یا اقتصاد مبتنی بر استفاده کم از سوختهای فسیلی (Low-Fossil-Fuel-Economy|LFFE) اقتصادی است که در آن از منابع انرژی استفاده میشود که کمترین میزان گازهای گلخانهای را تولید میکنند. (تاکید اصلی در این مقوله بر گاز دیاکسید کربن است.)
آیا میتوان به استفاده از سوختهای فسیلی ادامه داد؟
سوختهای فسیلی بیش از 200 سال عامل اصلی در موفقیت انسان در تولید انواع کالا و خدمات بوده است. بیش از 80 درصد انرژی مورد نیاز بشر توسط انواع سوختهای فسیلی تامین میشود. اما کمکم دنیا به نقطهای نزدیک شده که امکان استفاده از این منابع در آینده در سطح فعلی امکانپذیر نیست. شواهد نشان میدهد که بسیاری از اقتصادهای توسعهیافته در حال برنامهریزی برای رسیدن به اقتصاد بدون کربن تا سال 2060 هستند.
از آنجایی که منبع اصلی تولید گاز دیاکسیدکربن استفاده از سوختهای فسیلی در تولید انرژی است؛ بهنظر میرسد در چهار دهه آینده تقاضا برای سوختهای فسیلی بهشدت کاهش یابد.
شاید رسیدن به اقتصاد کم کربن مسیر طولانی (چهار دهه آینده) نیاز داشته باشد اما در قرن حاضر اقتصادهای بزرگ این مسیر را در پیش گرفتهاند. حتی برخی اقتصاد بدونکربن را مدنظر قرار دادهاند.
جایگزینهای سوخت فسیلی
رسیدن به اقتصاد بدون کربن نیازمند توسعه نقش الکتریسیته بهعنوان انرژی جایگزین در بیشتر صنایع تولیدی است. تقاضا برای الکتریسیته از 20 درصد در شرایط فعلی باید به 60 درصد در میانه قرن حاضر برسد. بر همین اساس تولید برق باید از 20.000 تراوات به 100.000 ترا وات برسد.
در این میان انرژی هستهای نیز باید بخشی از این تولید را به عهده بگیرد اما با توجه به آلودگیهای زیستمحیطی این منبع و خطرات آن برای زندگی انسان بهنظر میرسد که نمیتوان انتظار بالایی از این منبع در آینده بلندمدت داشت.
بنابراین بخش اعظم این انرژی باید از طریق منابع تجدیدپذیر تامین شود. این منابع شامل انرژی باد، خورشید و آب است. این در حالی است که کمتر از 1.5 درصد از سطح زمین در دنیا توانایی تولید برق از این مسیرها را دارد.
این امکان وجود دارد که شبکههای صنعتی بزرگ که حتی تا 85 یا 90 درصد انرژی مورد نیاز خود را از برق منابع تجدیدپذیر تامین میکنند در آینده نزدیک توسعه داد. در این میان همانطور که میتوانید حدس بزنید چالش اصلی سرمایهگذاری مناسب در این زمینه است. تجهیزات باید بتواند مقدار بیشتری انرژی را با هزینه کمتر استخراج کرده و در کوتاهترین زمان ممکن به مقاصد صنعتی انتقال دهند.
تکنولوژیهای مورد نیاز برای گذار به اقتصاد بدون کربن
استفاده از انرژی آب و باد خورشید بهدلیل وجود محدودیتها و دردسترس نبودن در تمامی نقاط نمیتواند در سطح کلان، نیاز صنایع برای گذار از استفاده از سوختهای فسیلی به سمت منابع پاک و تجدیدپذیر را تامین کند. به همین دلیل در حال حاضر تکنولوژیهای در دستور کار قرار گرفته که در صورت موفقت سرعت قابلملاحظهای به این فرآیند (گذار) خواهد داد. در این جا سه تکنولوژی شاخص که کانون توجه اقتصادهای دنیاست معرفی خواهد شد:
1.استفاده از انرژی هیدروژن | منبع پاک و پایدار
انرژی هیدروژن همانند انرژی برق یک انرژی پاک و پایدار به حساب میآید که در آینده در مورد آن بسیار خواهیم شنید شاید رقیب اصلی سوختهای فسیلی همین سوخت هیدروژنی باشد.
دانشمندان تاکنون از این سوخت در تامین سوخت ماهوارههای فضایی ناسا استفاده کردهاند، همچنین دستیابی به تکنولوژی این سوخت میتواند انرژی مورد نیاز برای گرم کردن بسیاری از کشورها و پخت و پز را نیز فراهم کند. تحت این شرایط دستیابی به تکنولوژی استفاده از این منبع در حقیقت کشف ذخایر پایانناپذیر سوخت در جهان است.
سوخت هیدروژن که به آن پیل سوختی گفته میشود از ترکیب هیدروژن با اکسیژن محیط، برق تولید میکند. خروجی این فرآیند تنها آب است و خبری از گازهای گلخانهای نظر دیاکسیدکربن یا منواکیدکربن نیست.
مزایا و چالشهای استفاده از انرژی هیدروژن:
هیدروژن گازی بیرنگ وبیبو است که از سوختن آن فقط بخار آب حاصل میشود
بخار آب حاصل از هیدروژن سریع و بدون آسیب به محیطزیست توسط هوا جذب میشود
یک کیلوگرم از هیدروژن سه برابرهمین میزان بنزین انرژی آزاد میکند
هیدروژن فراونترین عنصر در میان عناصر کره زمین است که حتی میتوان از الکترولیز آب آن را تولید کرد.
آمریکا موفق شده با استفاده از این تکنولوژی سوخت، برق، گرما و حتی آب آشامیدنی سفینههای فضایی خود را تامین کند
هیدروژن یکی از گزینههای اصلی برای کاربرد در اتومبیل و هواپیما است
صنایعی حیاتی مثل ذوبآهن که بهشدت به سوختهای فسیلی نظیر ذغالسنگ وابستهاند میتوانند از این سوخت استفاده کنند؛ حتی برای خنک کردن نیز از آب ضایعاتی همین فرآیند بهره گیرند.
سوختهای هیدروژنی علاوه بر استفاده در سفینههای فضایی در حال حاضر در حال آمادهسازی برای استفاده در کشتیها هستند و احتمالا مرحله بعد خودروهایی با سوخت هیدروژنی خواهد یود.
مشکل اصلی در استفاده از هیدروژن بهعنوان سوخت، سبک و فرار بودن آن است، برای رفع این مشکل باید هیدروژن را سرد و تحت فشار قرار داد تا به مایع تبدیل شود. در حال حاضر تکنولوژیهای مختلف در حال یافتن بهترین راهحل جهت ذخیره و انتقال مناسب این سوخت در سطح کلان هستند
2. استفاده از زیستسوختها (Biofuel)
یکی از منابع تجدیدپذیر مناسب برای جایگزینی با سوخت فسیلی، استفاده از زیستسوختها است. این منبع پایدار انرژی از موجودات زنده یا سوختوساز گیاهان حاصل میشود. برای مثال میتوان برای تولید سوختهایزیستی از روغن انواع گیاهان، ضایعات غلات مختلف، ضایعات صنایع چوبی، تفالههای نیشکر و چغندر قند استفاده کرد. این منابع میتوانند به فرم جامد، مایع و گاز در تولید انرژی موردنیاز صنایع بکار گرفته شوند.
یکی از مراحل گذار از اقتصاد کربنی به سمت اقتصاد بدون کربن استفاده از زیستسوختها است. این منابع سوختی تجدیدپذیر، میتوانند در صنایع تولید انواع پلاستیک کاربرد داشته باشند. البته پیشرفت در این زمینه باید بسیار دقیق و با درنظرگرفتن ملاحظات زیستمحیطی انجام شود. چرا که با توجه به منبع این انرژی باید بهشدت مراقب تاثیر بر اکوسیستمها و تولیدات غذایی بود.
3. تکنولوژیهای جذب دیاکسیدکربن
مرحله سوم که در مقایسه با دو مورد دیگر کمی کوچگتر بهنظر میرسد استفاده از تکنولوژی جذب CO2 در تولیدات است. رویه هایی در این زمینه وجود دارد که میتوان به کمک تکنولوژی گاز تولیدی دیاکسیدکربن را جذب و در تولید آهن، فولاد و سیمان بکار گرفت. اگرچه بسیاری از این روش ها پرهزینه هستند اما در حال حاضر رویکردهای مقرون بهصرفه آن نیز استخراج و مورد کاربرد قرار گرفته است.
اقتصاد کم کربن | فرصتها و چالشها
گذار به اقتصاد کم کربن در عین حالی که یک فرصت بزرگ و اجتنابناپذیر برای توسعه پایدار محسوب میشود، دارای چالشهای زیادی نیز است. سرمایه گذاری در رویههای کمکرین و انرژیهای پاک مورد پسند بسیاری از کشورها و جوامع پیشرفته است، و ممکن است بازارهای بیشماری را در آینده تقدیم سرمایه گذاران کند.
اما گذار از اقتصاد فعلی که وابستگی زیادی به سوختهای فسیلی دارد به سمت استفاده شرکتها از منابع انرژی پاک و پایدار نیازمند صرف هزینه بسیار و صبر و حوصله سرمایه گذاران است.
در دنیایی که سود و زیانها روزانه و ساعتی نمایش داده می شوند، سرمایه گذاری برای برخی محصولات این زمینه شاید نیاز به صرف یک دهه باشد. همین چالش موجب میشود شرکتهای خصوصی چندان راغب به ورود در این بازار نباشند اگرچه برخی دولتها نظیر چین و ژاپن و حتی آمریکا بیصدا در حال سرمایه گذاری سنگین در این زمینه هستند. ژاپن حتی در شرف ساخت شهرهای هوشمند مبنتنی بر انرژیهای تجدیدپذیر نیز است.
در هر صورت موفقیت در این زمینه نیازمند همکاری سیاستگذاران، بازار سرمایه و تکنولوژی است. در هسته این ارتباط دولت و بخش خصوصی باید در ارتباط تنگاتنگ در پیشبرد اهداف باشند. بسیاری از طرحها که از توان بخش خصوصی خارج است باید از طریق سرمایه گذاری دولت بر متخصصان این حوزه کار خود را شروع کند.
گذار به اقتصاد کم کربن | گذار سیستمی
پدیدههایی نظر بحران آبوهوایی در جهان و لزوم تغییر صنایع، پرواضح نیازمند تغییرات اساسی در سطح کلان برای اقتصادهای دنیا است.
در حال حاضر بسیاری از کمپانیهای بزرگ در اقتصادهای بزرگ آمریکا، چین، ژاپن، هند، آلمان و.. بخش واحدهای دانشمحور، برای ورود به چرخههای انرژی پاک و پایدار در مدلهای تولیدی خود، را راهاندازی کردهاند؛ مثلا ممکن است یک کارخانه بزرگ تولید پلاستیک در ایالات متحده با تولیدکنندگان شکر برای خرید تفالههای نیشکر بهعنوان سوخت اولیه خود وارد مذاکره شود. همانطور که ژاپن در حال استفاده از پسماند غذا برای تامین 30 درصد غذای مورد نیاز دامداران، همچنین تامین انرژی از گازهای همین پسماندها در صنایع تولیدی خود است.
این تغییرات زمانی که بهصورت سیستمی و زنجیروار وارد اقتصاد کشورها و بعد از آن اقتصاد جهانی شود میتواند اثر خود بر زندگی آینده بشر و کره زمین را منعکس کند. حرکت های کچک برخی صنایع نه این که مثبت نباشد ولی نمی توان انتظار زیادی از آنها داشت. این تاثیرات باید سیستمگون بین صنایع یک کشور بهم متصل شود.
رتبه ایران در استفاده از انرژیهای کم کربن
در حال حاضرایران در رتبه 94 در میان 119 کشور مورد بررسی در وبسایت رسمی اقتصادهای کم کربن قرار دارد.
نگارندگان: دکتر سیدحسین سجادیفر | مرتضی زارع