حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی
در مقالات قبلی به توضیح مفهوم اقتصاد خطی و اقتصاد چرخشی پرداخته شد. در یادداشت حاضر قصد داریم، چهارچوب نظری رویه حرکت از ساختار اقتصاد خطی به سمت اقتصاد چرخشی را برای علاقه‌مندان تبیین کنیم.
دورنمای اقتصاد در راستای رسالت خود و در جهت انتشار مقالات مرتبط با رویکردهای اقتصاد جهان در باب توسعه پایدار، اقتصاد چرخشی را یکی از نقاط کانونی (سازگار با شرایط اقتصادی ایران) درنظر گرفته است. بنابراین تلاش می‌کنیم به‌صورت مستمر مقالات ارزشمند در این زمینه را آماده و تقدیم حضور شما مخاطبان عزیز کنیم.
اهداف اقتصاد چرخشی
اقتصاد چرخشی یک نظام صنعتی است که هدفی ترمیمی و احیا کننده دارد و تمام فعالیت‌هایی را که بر مواد مصرفی در فرآیندهای تولید، توزیع، بازیافت و مصرف انجام می‌شود، پوشش می‌دهد.
در اقتصاد چرخشی، مفهوم تجدید‌پذیری مهم است، زیرا این نظام اقتصادی به صرف، یک شیوه جلوگیری کننده و یا تقلیل دهنده آلودگی نیست، بلکه هدفش این است که آسیب‌های قبلی را با طراحی بهتر ترمیم کند.
این نظام مفهوم ترمیم کالاها را جایگزین پایان عمرکالاها می‌سازد و رویکرد آن استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به جای انرژی‌های سوخت‌های فسیلی است.
این نظام نوین اقتصادی، استفاده از هر نوع مواد شیمیایی که محیط زیست را مختل می‌سازند، از بین می‌برد و با استفاده از طراحی برتر کالاها، سامانه‌ها و مدل‌های تجاری بر نابودسازی ضایعات تمرکز دارد. با نگاه به شکل زیر اقتصاد چرخشی، بر پایه‌ی رویه‌هایی که اشاره خواهیم کرد استوار است.
رویه‌های اقتصاد چرخشی:
جداسازی سریع و استفاده مجدد از ضایعات در تولید
اقتصاد چرخشی بر حذف ضایعات متمرکز است. کالاهای جدید بر اساس یک چرخه جداسازی سریع و آسان قطعات و استفاده‌ی مجدد طراحی میشوند. این چرخه‌های مستحکم، اجزا و محصول اقتصاد چرخشی را توضیح میدهند و کالاهایی که مصرف شده‌اند، را از دور ریختن و حتی بازیافت جدا می‌کنند. برای نمونه در ژاپن قطعات الکترونیکی به گونه‌ایی طراحی شده‌اند که پس از اتمام عمر مفید آن‌ها، به سهولت قابل جدا سازی است و در تولید همان کالا مجدد استفاده می‌شود.
استفاده از مواد بیولوژیک در تولید
چرخشی بودن یک تمایز دقیق میان قطعات مصرفی و سطح استحکام کالاها را ارایه میکند. بیشتر مواد مصرفی برای تولید کالاها از مواد بیولوژیک تهیه میشوند که غیرسمی و حتی مفیداند و بدون ایجاد خطر برای محیط زیست، مستقیم و با یک شیوه‌ی پلکانی استفاده‌ی متوالی سرانجام به محیط زیست بازگردانده میشوند. برخی کالاها مانند موتور خودورهای سواری یا رایانه‌ها با مواد فنی نامناسب (فلزات و پلاستیک‌ها) برای محیط زیست، از ابتدا برای استفاده‌ی مجدد طراحی میشوند.
نمونه‌های عملی اجرای اقتصاد چرخشی در جهان و نحوه اجرای آن از سطح خرد تا کلان:
تغییرات کوچک، نتایج بزرگ؛ حلقه گم شده اقتصاد ایران
استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر
سوخت‌ها و انرژی‌های مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های اقتصادی چرخشی بر پایه‌ی کاهش اتکا به منابع طبیعی (انرژی‌های تجدیدپذیر) و افزایش انعطاف‌پذیری در مقابل تغییرات قیمت‌های جهانی طراحی شده است (برای نمونه، مقابله با شوک‌های قیمت نفتی).
تمامی این اصول، محرک چهار منبع آشکار برای ایجاد ارزش در اقتصاد چرخشی هستند که فرصت‌های معاملات با سود بیشتر (آربیتراژی) را عرضه می‌کنند. در ادامه ، مزیت اقتصاد چرخشی با نمادهای استاندارد آن ارایه شده است.
رویکرد چرخه درونی | اقتصاد چرخشی
چرخه درونی (Inner Circle) : قدرت چرخشی درونی به این ایده اشاره دارد که حلقه‌‌های چرخشی محکم‌‌تر، راهبردهای ارزش‌‌مندتری دارند. برای نمونه، تعمیر و نگهداری یک کالا، بیشتر آن را حفظ میکند. اگر این فعالیت امکان‌پذیر نیست، اجزای منفرد آن، استفاده مجدد یا بازسازی میشوند.
مزیت چرخه (دایره) درونی به معنای حداقل رساندن استفاده از موادی مشابه مواد اولیه و حیاتی در مقابل سامانه‌های تولیدی خطی است. هر چه دایره تنگ‌تر باشد، بیانگر آن است که کالا هنگام استفاده‌ی مجدد، نوسازی و بازتولید، به تغییر کم‌تری نیاز دارد و سریع‌تر به مصرف می‌رسد و احتمال صرفه‌جویی در مواد اولیه، نیروی کار، انرژی و موادی که هنوز در محصول وجود دارد، بیشتر و اثرات جانبی و خارجی آن (انتشار گازهای گلخانه‌یی، سموم، آلودگی آب و…) کم‌تر است.
رویکرد چرخه طولانی | اقتصاد چرخشی
اشاره به حداکثر کردن تعداد چرخه¬های متوالی و یا زمان در هر چرخه¬ی کالا دارد. چرخه¬های طولانی مواد، انرژی و کار از ایجاد یک کالا یا مولفه¬ی جدید جلوگیری می¬کنند. با این حال، برای کالاهایی که نیاز به انرژی دارند، طول عمر مطلوب قابل استفاده با توجه به بهبود عملکرد انرژی در طول زمان، باید مورد توجه باشند.
مزیت چرخه طولانی (Circling Longer) به معنای به حداکثر رساندن تعداد چرخه‌های متوالی است. هر چرخه بلند مدت، مانع تولید یک کالا یا اجزای آن از مواد اولیه جدید، مصرف انرژی و نیروی کار (نهاده‌ها) می‌شود.
رویکرد آبشار| اقتصاد چرخشی
قدرت استفاده از آبشار(Uses Across)، به معنای تنوع در استفاده مجدد از زنجیره ارزش است. برای نمونه زمانی که لباس‌‌‌ها، ابتدا به صورت دست دوم استفاده میشوند و سپس در صنعت مبلمان، به عنوان فیبر پرکننده در اثاثه یا لوازم داخلی استفاده میشوند و یا عایقهای پشم شیشه استفاده شده، به عنوان مصالح ساختمانی استفاده میشوند.
مزیت استفاده‌ی آبشاری (ترتیبی- پلکانی) به معنای تنوع دادن به استفاده‌های مجدد از مواد بازیافتی در زنجیره‌ی ارزش است. مانند لباس‌هایی که از جنس پارچه‌های کتانی تهیه میشوند که پس از جمعآوری، ابتدا به عنوان لباس‌های دست دوم استفاده می-شوند. سپس به عنوان فیبر پرکننده در صنعت لوازم خانگی مصرف و در نهایت به عنوان فیبر پرکننده در عایقهای پشم سنگ، به عنوان یک مصالح ساختمانی استفاده میشوند. در هر مورد، مواد بازیافتی، جایگزینی برای مواد اولیه‌ی قبلی به شمار می-روند. سرانجام فیبرهای کتان بدون ایجاد خطر به محیط زیست باز می‌گردند.
رویکرد استفاده از مواد مصرفی خالص | اقتصاد چرخشی
قدرت ورودی خالص به این موضوع اشاره دارد که جریانهای مواد غیرمجاز، بازدهی جمعآوری و توزیع مجدد را افزایش میدهند، در حالی که حفظ کیفیت، به خصوص در مواد فنی به نوبه خود طول عمر کالا را افزایش میدهند، در نتیجه سبب افزایش بهرهوری استفاده از مواد و انرژی میشوند.
مزیت مواد مصرفی خالص این است که جریانهای آلوده نشده‌ی مواد، در عین حال که کیفیت را حفظ می‌کنند، بهرهوری جمعآوری و بازپخش را به خصوص در مورد مواد فنی افزایش میدهند، به این ترتیب عمر محصول و در نهایت بهرهوری مواد افزایش می‌یابد.
نویسندگان : حسین سجادی فر ، پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست | محمد داودآبادی، کارشناس آب و فاضلاب