یکی از جدید‌‌ترین شاخه علم اقتصاد، اقتصاد چرخشی است که نشات گرفته از اقتصاد ‌‌محیط‌زیست در اواخر قرن بیستم است. اقتصاد چرخشی از منظر طراحی اولیه کالاها، استفاد‌‌ه مجدد و تجدید‌‌پذیری تولید کالاها و خدمات نقد و بررسی می‌‌شود و هدف نهایی آن تامین، حفط و نگهداری کالاها و مواد اولیه تولیدی در بیش‌‌ترین سطح مطلوبیت و بهره‌‌وری بهینه از عامل‌‌های تولیدی، با حفظ ‌‌محیط‌زیست است.

محصول نهایی اقتصاد چرخشی، فرآیندها، خروجی‌‌ها، عملکردهای اکولوژی (بوم‌‌ شناسی) و رفاه جوامع بشری در بیش‌‌ترین سطح مطلوبیت است. اقتصاد چرخشی در واقع یک چرخه توسعه مثبت پیوسته است که هدف آن به نوعی حفظ و افزایش سرمایه‌‌های طبیعی، بهینه‌‌سازی منابع و به حداقل رساندن خطرات ‌‌محیط‌زیست با مدیریت و جریان‌‌های پیوسته تجدید‌‌پذیر است.

راه‌حل کمیابی منابع | اقتصاد خطی یا چرخشی؟

فلسفه وجودی علم اقتصاد مربوط به دو عامل محدویت منابع تولیدی (موجودی سرمایه، مواد اولیه و نیروی کار) و نیازهای نامتناهی انسان‌‌ها است. با این وجود، هدف علم اقتصاد را در استفاد‌‌ه بهینه از منابع تولیدی و تامین حداکثر نیازهای نامتناهی جوامع انسانی با توجه به محدودیت‌‌های منابع تولیدی می‌‌توان جست و جوی کرد.

نزدیک‌‌ترین واژه به علم اقتصاد کمیابی است و این موضوع در خصوص منابع طبیعی به اندازه‌ای اهمیت دارد که طی چند دهه گذشته علم اقتصاد مرزهای خود را گسترش داده و به سمت اقتصاد منابع طبیعی، اقتصاد محیط زیست‌‌، اقتصاد آلودگی، اقتصاد انرژی، اقتصاد چرخشی و… با سرعت فراوان در حال حرکت است.

اقتصاد خطی و بحران هرز منابع

اقتصاد چرخشی در مقابل مفهوم اقتصاد خطی قرار دارد.جایی که در آن منابع اولیه نهایتا یا مصرف می‌شوند یا دور ریخته می‌شوند. هم منابع اولیه هرز می‌رود، هم محیط زیست آسیب جدی می‌بیند. بدون شک ادامه مسیر زندگی انسان در چهارچوب اقتصاد خطی امکان پذیر نیست؛ (استخراج، ساخت و دورریز) به حجم گسترد‌‌ه‌ای از منابع طبیعی، ‌‌محیط‌زیست و انرژی (به خصوص فسیلی) وانیاز دارد و مشخص است که رفته‌رفته کره خاکی تاب همراهی با چنین سیستمی را ندارد.

اقتصاد چرخشی | حفظ منابع و محیط‌زیست

اقتصاد چرخشی، جایگزینی مناسب و پایدار برای اقتصاد خطی است که برخی از کشورها و بسیاری از بنگاه‌‌های تولیدی و تجاری- بازرگانی کشورهای توسعه یافته، مطالعات و فعالیت‌‌های گسترد‌‌ه ای را در این زمینه شروع کرده‌‌اند. اقتصاد چرخشی در سراسر جهان به عنوان شیو‌‌ه ای برای افزایش غلبه بر مدل‌‌های تولید و مصرف فعلی بر اساس رشد مداوم اقتصادی و افزایش توانایی منابع تولیدی است که با ترویج پذیرش الگوهای بسته تولید درون نظام اقتصادی چرخشی، با هدف افزایش بهره‌‌وری منابع تولیدی و حفظ ‌‌محیط‌زیست را همزمان مورد توجه قرار می‌‌دهد.

مفهوم اقتصاد چرخشی از کجا شکل گرفته؟

مفهوم اقتصاد چرخشی در کشور چین و کشورهای عضو اتحادیه اروپا به ویژه آلمان و سوئد حاصل شده است.

موسسه آلن مک آرتور آن را به عنوان راه‌‌حلی برای پایداری و شتاب‌‌پذیری اقتصادی دانسته است. این موسسه،‌‌ اقتصاد چرخشی را جایگزینی برای اقتصاد خطی، مترادف با رویکرد بهره‌‌برداری بدون تولید زباله و بر اساس اثربخشی و انرژی‌‌های تجدید‌‌پذیر طراحی کرده است. طرفداران اقتصاد چرخشی آن را شیو‌‌ه‌ای هیجان انگیز و جدید برای ایجاد به یک نظام اقتصادی بازسازنده معرفی می‌‌کنند.

دورنمای اقتصاد کامل‌ترین مطالب را در حوزه اقتصاد چرخشی گردآوری و منتشر خواهد کرد

تعاریف و نمودارهای مفهومی عملیاتی متعددی از اقتصاد چرخشی توسط صاحبنظران و برخی از موسسه‌‌های تحقیقاتی و پژوهشی ارایه شده است.

یک تعریف جامع اقتصاد چرخشی عبارت است از طرح اقتصادی که در آن برنامه‌‌ریزی، استخراج و بهره‌‌برداری از منابع طبیعی، استفاد‌‌ه بهینه از منابع تولیدی، تولید کالاها و پردازش مجدد آن‌‌ها، طراحی و مدیریت می‌‌شود.

مفهوم اقتصاد چرخشی

اقتصاد چرخشی و توسعه پایدار

اقتصاد چرخشی، چرخه توسعه‌ای مثبت و پایداری است که سبب حفظ و ارتقای سرمایه‌های طبیعی و محیط زیست، افزایش بازدهی منابع طبیعی و کاهش خطرات و تخریب محیط‌ زیست از طریق مدیریت محصولات محدود و چرخه‌های تجدیدپذیر می‌شود که در هر مقیاسی به شکلی کارآمد عمل می‌کنند.

اجبار در تولید پاک

پارک‌های صنعتی اکولوژیکی

منازل سبز خانگی

همگی در “تغییرات کوچک، نتایج بزرگ؛ حلقه گم شده اقتصاد ایران | سید حسین سجادی فر “

چین چگونه در حال اجرای اقتصاد چرخشی است؟

دفتر برنامه‌ریزی محیط زیست سازمان ملل متحد (2006) در گزارش اقتصاد چرخشی، راه‌حلی برای توسعه اقتصادی ، اقتصاد چرخشی را دانشی منحصر به فرد تعریف کرده که از دو ایده به هم پیوسته:

• اقتصاد حلقه بسته
• تفکر طراحی

برای طراحی مجدد نشات می‌گیرد.

بنابر این گزارش، اقتصاد چرخشی ویژگی‌های خاص مصرف کم انرژی، انتشار کم آلودگی محیط زیست و کارآمدی ببیش‌تر در استفاده از منابع تولیدی دارد و هدف‌ آن، کاهش ضایعات تا حد ممکن، برگشت مواد مغذی به طبیعت، بازیافت مواد قابل دوام و استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیراست.

مدل‌های کسب و کار در اقتصاد چرخشی چگونه خواهند بود؟

مدل‌های کسب و کار اقتصاد چرخشی در سال‌های آینده مزیت رقابتی بیش‌تری را در قیاس با مدل‌های اقتصاد خطی (تولید، توزیع و مصرف) کسب خواهند کرد، زیرا به ازای هر واحد مصرف منابع انرژی و مواد اولیه و حیاتی در تولید کالاها، ارزش افزوده بیشتری در بنگاه‌های اقتصادی (خرد) و دولت‌ها (کلان) ایجاد می‌کنند .

برنامه‌های کشور چین برای اجرای سیاست‌های اقتصاد چرخشی از تولید تا مصرف

اقتصاد چرخشی آینده اقتصاد دنیا

اقتصاد چرخشی سرعت عمل در شبیه‌سازی کالاها، مزایایی قابل توجه در ارتباط با اقتصاد کلان و فرصت‌‌های جدیدی برای مشارکت بیش‌تر بخش‌های خصوصی ایجاد می‌کند. بدون شک یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که اقتصاد چرخشی را از اقتصاد خطی جدا می‌کند، بخش بازیافت زباله و بازگرداندن مجدد آن به چرخه تولید است. همین بخش به‌ظاهر ساده که در کشورهایی نظیر ایران نادیده گرفته می‌شود، درآمدهای میلیارد دلاری هم در سطح کلان هم در سطح خرد نصیب کشور خواهد کرد.
در سطح خرد بنگاه‌های خصوصی می‌توانند بسیاری از ضایعات پلاستیک، کاغذ و شیشه را به صورت هدفمند جمع‌آوری کرده و به‌جای تحمیل هزینه استخراج فرآوری نفت و سنگ، یا قطع درختان و وادرات کاغذ به کشور، با راه‌اندازی کسب‌وکارهای بازیافت، سریعا این مواد را به چرخه تولید برگردانند. وقتی فعالیت این بخش‌های خصوصی توسعه یابد، در سطح کلان صرفه‌جویی بزرگی در هزینه‌های دولت خواهد شد. علاوه بر این از خروج ارز برای واردات انواع پلاستیک و کاغذ جلوگیری می‌شود.

سیاست‌های اقتصاد چرخشی کشور چین در سطح خرد و کلان

سرمایه‌گذاری چین در اقتصاد چرخشی

مطابق گزارش موسسه آلن مک آرتور (2013)، قابلیت صرفه‌جویی در مصرف مواد اولیه و انرژی در بستر سامانه‌های اقتصاد چرخشی، سالانه حدود یک تریلیون دلار است. تخمین اشتغال‌‌زایی نظام‌های اقتصاد چرخشی دشوار و به شدت وابسته به طراحی بازار کسب و کار است. پتانسیل اشتغال‌زایی بازیافت زباله‌ها و ضایعات در کشورهای عضو اتحادیه اروپا (2013)، بیش از یک میلیون نفر شغل است.

ویژگی‌های اقتصاد چرخشی

به اختصار برخی از موارد مرتبط با اقتصاد چرخشی به شرح زیر است:

• طراحی مجدد فرآیندها، بازیافت ضایعات، استفاده مجدد از مواد و کمک به تجارت پایدار از رویکردهای اصلی اقتصاد چرخشی است.
• اقتصاد چرخشی آسیب‌های منابع طبیعی و محیط زیست را بازیابی کرده و اطمینان حاصل می‌کند که کم‌ترین ضایعات در فرآیند تولید به وجود می‌آید.
• ارتباط تنگاتنگی با بازده منابع تولید دارد و ضایعات تولیدی و زباله‌ها به عنوان یک منبع تولیدی در نظر گرفته می‌شوند.
• با افزایش طول عمر کالاها از طریق طراحی بهینه، ساخت، حفظ، بازسازی و نگهداری بهتر، حجم جایگزینی مواد اولیه کاهش میابد و در نهایت، استفاده از منابع طبیعی کاهش میابد.
• اقتصاد چرخشی به عنوان یک مفهوم، سابقه وسیعی در رشته‌های اقتصاد و زیست ‌‌شناسی دارد و مفاهیم جدید از نظام اقتصادی، ارزش، تولید و مصرف را نشان می‌دهد که منجر به پیشرفت پایدار اقتصاد، حفاظت و بهبود محیط زیست و در نهایت بهبود رفاه جوامع بشری می‌شود.
• هدف نهایی اقتصاد چرخشی رشد اقتصادی از طریق کاهش منابع طبیعی و تخریب محیط‌ زیست است و از این منظر، با یکی از سه مولفه اصلی توسعه پایدار سازمان ملل متحد (اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست) همخوانی مستقیم دارد.

نظر به گستردگی، جدید بودن و پیچیدگی مولفه‌های گوناگون اقتصاد چرخشی، تعاریف و نظرات متعددی توسط نهادهای بین‌المللی و منطقه ای، موسسات تحقیقاتی کسب و کار و صاحب‌نظران شده است.

نویسندگان : حسین سجادی فر ، پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست | محمد داودآبادی، کارشناس آب و فاضلاب