صنعت آب و فاضلاب آلمان- بخش ششم: قیمت‌گذاری آب و فاضلاب
دکتر سید حسین سجادی‌فر، مسعود خشائی و محمد داودآبادی
دورنمای اقتصاد در سری مقاله‌های پیوسته خود به بررسی صنعت آب و فاضلاب کشور آلمان می‌پردازد. آلمان کشوری غنی به لحاظ برخورداری از منابع آب شیرین در جهان است و به داشتن رودخانه‌های پرآب مشهور است.
این کشور در عین برخورداری، یکی از بهترین نمونه‌ها در صنعت آب و فاضلاب جهان و نحوه تصفیه و مدیریت آب برای مناطق مختلف کشور است. بنابراین مقایسه وضعیت این صنعت در کشور ما با آلمان (به‌عنوان کشور شاخص)، شناخت مناسبی از وضعیت کلی آن به ما می‌دهد.
در مقالات قبلی شامل:
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش اول: نمایی از صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش دوم: ساختار سازمانی صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش سوم: بیلان آب (تراز آب)
- صنعت آب و فاصلاب آلمان | بخش چهارم: مدیریت تقاضا
- صنعت آب و فاضلاب آلمان- بخش پنجم: مدیریت آب بدون درآمد
قیمت‌گذاری آب و فاضلاب
در آلمان شهرداری‌ها مسؤولیت تامین و توزیع آب و خدمات فاضلاب را در قالب‌های شرکت‌های خصوصی یا عمومی بر عهده دارند و در چارچوب قوانین، تعرفههای آب و فاضلاب را تدوین می‌کنند.
تدوین تعرفه‌ها و نظارت بر اجرا و کنترل در آلمان، بر پایه مقررات و قوانین مصوب است (شکل 7-2).
قوانین منطقه‌ای و مقررات شهرداری ایالت های فدرال، بسترهای محاسبه هزینه‌های تامین و توزیع آب و خدمات دفع فاضلاب را برای تدوین تعرفه‌ها مشخص می‌کنند.
این شیوه قیمت‌گذاری یک شبه رقابت سالم را بین شرکت‌های آب و فاضلاب به وجود می‌آورد. سطح کیفیت آب و خدمات مشترکان و هم چنین کیفیت پساب و لجن دفع شده در تعیین قیمت‌ها تاثیرگذار است.
شرکت‌ها علاوه بر آب بها 7 درصد مالیات بر ارزش افزوده نیز از مشترکان دریافت می‌کنند و می‌بایستی در فاصله‌های زمانی معینی مبالغ فوق را به دولت فدال پرداخت نمایند.
شرکت‌های آب و فاضلاب این کشور از معافیت مالیاتی برخوردار نیستند و باید مالیات بر درآمد را نیز پرداخت کنند.
اصول قیمت‌گذاری آب و فاضلاب آلمان
بر این اساس، اصول زیر در قیمت‌گذاری آب و فاضلاب آلمان لحاظ شده است:
• اصل همسان‌سازی (تناسب) : خدمات ارایه شده با هزینه‌های تامین و توزیع آب و خدمات فاضلاب باید تناسب داشته باشد.
• اصل بازپرداخت هزینه‌ها (پوشش درآمدها به هزینه) : قیمت‌ها باید پوشش دهنده مجموع هزینه‌ها، از جمله استهلاک باشد و حاشیه سود مناسبی را ایجاب کند.
• ممنوعیت افزایش هزینه‌ها : مجموع درآمد تعرفههای تبیین شده نباید از سطح هزینه احتمالی تجاوز کند.
• عدالت اجتماعی (انصاف): امکان دستیابی افراد کم درآمد به آب کافی و خدمات مناسب فاضلاب وجود داشته باشد.
• اصول اقتصادی: قیمت‌ها باید مطابق با اصول و شیوه‌های اقتصادی به شرح زیر باشند:
- حفظ ارزش‌های خالص: سطح تعرفههای باید به گونه‌ای باشد که در بلند مدت قادر به تامین وجوه نقد برای جایگزینی تاسیسات و تجهیزات، تعمیرات و نگهداری را داشته باشد.
- صیانت سرمایه واقعی : سطح تعرفههای باید وجوه نقد لازم را برای ایجاد سرمایه در گردش عملیات جاری تامین کند.
- سود سهام سرمایه : بیشتر مقررات محلی فدرال، نرخ کافی را تعیین می‌کنند تا ارزش سهام سرمایهگذاران در بلند مدت حفظ شود.
ساختارهای متداول تعرفه‌‌گذاری در کشورها
بر پایه تئوری‌های حاکم بر اقتصاد، قیمت‌گذاری کالا و خدمات در شرایط رقابت کامل به صورت برابری قیمت با هزینه نهایی و در شرایط انحصار کامل برابری درآمد نهایی با هزینه نهایی صورت می‌پذیرد و توازن قیمت با هزینه نهایی، شرط کارآمدی و تخصیص منابع است.
مطابق توصیه‌های سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مرتبط با آب، قیمت فروش آب بایستی بر اساس هزینه نهایی بلند مدت (اقتصادی)، اتکای قدرت مالی مصرف‌کنندگان و برای هر منطقه به صورت مجزا تدوین شود.
کشورها مختلف برای تعیین تعرفه‌ها از شیوه‌های گوناگونی استفاده می‌کنند ولی، ساختارهای متداول تعرفه‌ها مطابق شیوه‌های زیر است:
• شارژ ثابت: قیمت آب به صورت مبلغی ثابت برای هر ماه و در کاربری‌های متداول تعیین میشود.
• شارژ حجمی ثابت: این شیوه مانند شارژ ثابت بوده ولی حجم مصرف ماهانه نیز در آن لحاظ میشود.
• بلوکی افزایشی: قیمت‌ها در این حالت بر اساس حجم مصرف و قیمت افزایشی هر بلوک (طبقه) تدوین میشود، به طوری که برای هر بلوک نرخی تعیین می‌گردد و مقادیر مصرف مازاد بر آن مشمول پرداخت با قیمت بیشتر در بلوک بالاتر میشود.
• بلوکی کاهنده: این شیوه قیمت‌گذاری، وضعیت معکوس بلوکی افزایشی را دارد و تعرفه‌ها بر اساس حجم مصرف و قیمت کاهنده تعیین می‌شوند.
ساختار تعرفه با شارژ حجمی ثابت | اروپا
ساختار تعرفه با شارژ حجمی ثابت و بلوکی افزایشی در مقایسه با سایر شیوه‌ها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و ممکن است در یک کشور با توجه به شرایط و ساختارهای خاص محلی از چندین شیوه استفاده شود.
تعرفههای آب و فاضلاب کشورهای اروپایی در هر کشور متفاوت می‌باشد و کشورهای عضو از چند شیوه گوناگون استفاده می‌کنند، ولی از تعرفه‌ی شارژ حجمی بیشتر استفاده میشود.
برای نمونه در کشور سوئد 100 درصد تعرفه‌ها، شارژ ثابت، فرانسه 98 درصد شارژ حجمی ثابت و فقط 2 درصد شارژ ثابت و در هلند 90 درصد شارژ حجمی ثابت، 7 درصد شارژ ثابت و 3 درصد بلوکی افزایشی است.
جدول 7-2 مقایسه شیوه‌های متداول قیمت‌گذاری آب و فاضلاب آلمان با برخی از کشورهای اتحادیه اروپا را نشان می‌دهد.
تعرفههای شهر برلین آلمان
نظر به تنوع سازماندهی شرکت‌های آب و فاضلاب و شیوه‌های قیمت‌گذاری در آلمان در این بخش فقط تعرفههای شهر برلین ارایه خواهد شد. مسؤولیت تامین و توزیع آب شهر برلین توسط شرکت برلینر ویسربه‌تریب است. این شرکت بزرگ‌ترین شرکت تامین و توزیع آب و خدمات دفع فاضلاب در آلمان با سابقه‌ای از سال 1856 می‌باشد.
این شرکت دارای 4.235 نفر پرسنل و میزان سرمایه گذاری شرکت 271 میلیون یورو (بخش تاسیسات و تجهیزات آب 74 میلیون یورو و فاضلاب 197 میلیون یورو) در پایان سال 2010 بوده است.
تعرفههای آب آشامیدنی شهر برلین بر اساس حجم مصرف و نرخ پایه است (جدول 8-2). قیمت پایه بر اساس سامانه‌های تامین و توزیع آب (برداشت، ایستگاههای پمپاژ، خطوط انتقال، شبکه‌های توزیع و…) و حجم مصرف تعیین میشود. نرخ پایه در هر روز محاسبه میشود و به اندازه قطر کنتور بستگی دارد (رابطه 1-2).
(رابطه 1-2) نرخ جریان ثابت / نرخ جریان اسمی
مصرف آب اضافی در مورد اندازه‌گیری آب تا اندازه رابطه 2-2 بستگی دارد.
(رابطه 2-2) نرخ جریان ثابت ×10/ نرخ جریان اسمی × 6
بنابر این مشترکانی که قطر انشعاب آنها بیشتر است، باید بهای بیشتری را پرداخت کنند. نرخ کمی آب برای هر مترمکعب بر اساس حجم مصرف محاسبه میشود (یک مترمکعب معادل 1000 لیتر).
مالیات و تعرفههای شهر برلین
هفت درصد مالیات بر ارزش افزوده به قیمت آب آشامیدنی اضافه میشود، در حالی که تعرفههای فاضلاب و آب باران مستقل از مالیات بر ارزش افزوده است. در جدول 9-2 تغییرات قیمت آب و فاضلاب شهر برلین ارایه شده است.
در بخش تعرفههای فاضلاب موارد زیر حایز اهمیت است:
• تعرفههای فاضلاب شامل هزینه‌های دفع فاضلاب (فاضلاب و آب باران) و هم چنین دفع پساب و لجن فاضلاب می‌باشد.
• نرخ پایه فاضلاب همان نرخ آب آشامیدنی است (جدول 8-2). قیمت هر مترمکعب فاضلاب از ژانویه 2018 معادل 2.2 یورو است.
قیمت‌های آب و فاضلاب ایران منطبق بر مفاد قانون و برنامه‌های توسعه پنچ ساله توسط دولت انجام میشود و در تدوین آنها بیشتر از اطلاعات حسابداری به جای قیمت اقتصادی استفاده میشود.
تعرفه معنی صورت نرخ‌بندی است و منظور از آن در صنعت آب و فاضلاب، قیمت‌گذاری محصولات به نحوی است که هزینه‌های تولید کالا و خدمات بین گروه‌های برخوردار از آنها در چارچوب نظام ارزشی (دولت – جامعه) و در راستای تامین رفاه عمومی توزیع شود.
قیمت‌گذاری آب و خدمات فاضلاب کشور متکی به اقتصاد دستوری (ادولتی) و هدف دولت جبران هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای، قیمت به عنوان یک اهرم اقتصادی در کنترل مصرف و مدیریت تقاضای آب و توزیع هزینه‌های تولیدی بین مصرف‌کنندگان با هدف تشویق مصارف مطلوب و کنترل و کاهش تقاضای مضر است.
تعرفههای آب و فاضلاب ایران
تعرفههای شرکت‌های آب و فاضلاب به دو گروه مستقل به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
1- تعرفه حق انشعاب: وجوهی که برای برقراری حق برخورداری از خدمات آب و فاضلاب در زمان پذیرش مشترک وصول میشود و باید در شرایط ایدهآل، هزینه‌های سرمایهگذاری برای فراهم کردن تسهیلات مشترک را تامین کند.
بهای حق-انشعاب در رابطه به صرف هزینه‌های سرمایه‌ای برای فراهم کردن انشعاب تعیین می‌گردد و در قیمت‌گذاری برای آن عامله‌ایی نظیر مسؤولیت شرکت‌ها در تامین بهداشت عمومی و توزیع مجدد درآمد و تعمیم عدالت اجتماعی ملحوظ شده و با ابزارهایی نظیر تناسب سطح عرصه و اعیان، نوع کاربری، سیاستهای حمایتی دولت برای توسعه اقتصادی و اجتماعی تعدیل و تعیین می‌گردد.
این حق امتیاز در صورتی که به هر علت به شرکت‌های آب و فاضلاب واگذار شود (استرداد یا برچیده)، بر اساس آییننامه عملیاتی به ارزش 50 درصد قیمت‌های روز قابل بازخرید می‌باشد و به این لحاظ برای دارنده آن در بلند مدت قابل استهلاک نمی‌باشد.
2- تعرفههای مصرف کالا و خدمات: وجوهی است که برای مصرف و یا امکان مصرف آب و خدمات دفع فاضلاب دریافت می‌گردد و در شرایط ایدهآل باید مجموع هزینه‌های عملیاتی (بهای تمام شده و ارایه خدمات، هزینه‌های فروش، اداری و تشکیلاتی) را پوشش داده و حاشیه سودی را نیز تامین کند.
تعرفههای آب‌بها به تفکیک انواع کاربری‌ها
نظر به ماده سه قانون هدفمندی یارانه ها (مصوب 1389)، آخرین تعرفههای آب بها به تفکیک انواع کاربری‌ها، اعم از خانگی و غیرخانگی، با دیدگاه تامین قیمت تمام شده و به صورت بلوکی تصاعدی تعیین شده است (جدول 10-2).
قیمت‌ها در کاربری خانگی، به صورت بلوک تصاعدی و در راستای صرفه‌جویی در مصرف آب است و در هر بلوک مصرفی نرخ‌هایی جداگانه و متفاوت برای هر میزان حجم مصرف اعمال میشود.
- تعرفههای خانگی در بخش روستایی 50 درصد شهری و تعرفههای غیرخانگی 100 درصد شهری است.
- کارمزد دفع فاضلاب برای مشترکان خانگی، هفتاد درصد و برای مشترکان غیرخانگی صد در صد آب بهای مصرفی تعیین میشود.
- آبونمان مشترکان خانگی و غیرخانگی به ازای هر واحد، ماهانه 10 هزار ریال و آبونمان فاضلاب، معادل آبونمان آب است.
- در ماه‌های گرم سال (خرداد، تیر، مرداد و شهریور) برای مصارف غیرخانگی و برای مصارف خانگی، طبقه مصرف بیشتر از بیست و پنج (25) مترمکعب در ماه، بیست (20) درصد به نرخ آب مصرفی همان طبقه اضافه می‌گردد.