روز جهانی آب 2024 “آب برای صلح”
دکتر سید حسین سجادی فر: پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست
امیر شاملویی: پژوهشگر اقتصاد.
شعار روز جهانی آب در سال 2024 «آب برای صلح» انتخاب شد. در سال‌های اخیر تغییرات اقلیمی کشورهای زیادی در دنیا را با مشکلاتی در حوزه آب روبرو کرده است. در ادامه به بررسی برخی از مهمترین موارد در خصوص آب در سطح دنیا می‌پردازیم.
وضعیت منابع آبی دنیا
استفاده از آب‌‌های شیرین کمتر از یک درصد در سال رشد داشته که ناشی از مجموعه‌ای از عوامل شامل توسعه سیاسی- اقتصادی و تغییرات مربوط به الگوی مصرف مانند رژیم غذایی است.
در همین حال، حدود 70 درصد از برداشت آب شیرین مربوط به مصارف کشاورزی، قریب به 20 درصد مربوط به صنعت و تقریبا 10 درصد مربوط به مصارف خانگی است. این موارد پیشران‌های اصلی افزایش تقاضای آب به شمار می‌آیند. با صنعتی شدن اقتصاد، جمعیت شهرنشین، عرضه آب و سیستم‌های بهداشتی نیز توسعه پیدا می‌کنند. با این حال، اثرات رشد جمعیت برجسته نیست چرا که پررشدترین جمعیت‌ها اغلب مکان‌هایی هستند که کمترین مصارف سرانه آب را دارند.
حدود نیمی از جمعیت جهان در حال حاضر حداقل بخشی از سال را با کمبود شدید آب سپری می‌کنند. یک چهارم جمعیت دنیا هم با سطوح تنش آبی «به شدت زیاد» مواجهند و 80 درصد از عرضه آب شیرین تجدیدپذیر سالاته آنها مصرف می‌شود.
در کشورهای کم درآمد، کیفیت پایین آب عمدتا ناشی از سطح پایین بودن تصفیه فاضلاب است، در حالی که در کشورهای پردرآمدتر، رواناب حاصل از کشاورزی جدی‌ترین مشکل را ایجاد می‌کند. متاسفانه داده‌های مربوط به کیفیت آب در دنیا به خصوص در بسیاری از کشورهای کمتر توسعه یافته آسیایی و آفریقایی چندان در دسترس نیست. نظارت در این مناطق کمترین میزان است. آلاینده‌های نگران‌کننده نوظهور مواردی مانند مواد پلی فلوئوروآلکیل (PFAS)، مواد دارویی، هورمون‌ها، مواد شیمیایی صنعتی، شوینده‌ها، سیانوتوکسین‌ها و نانو مواد هستند. غلظت بالای مواد آنتی میکروب که از فاضلاب خانگی به درستی تصفیه نشده ناشی می‌شود، در تمام این مناطق پیدا می‌شود.
در کنار این موارد، بارندگی‌های بی‌سابقه در دنیا به شدت افزایش یافته و علاوه بر تعداد، مدت و شدت خشکسالی نیز بیشتر شده است. پیش‌بینی می‌شود تغییرات آب و هوایی روی چرخه جهانی آب تاثیر بگذارد و تعداد و شدت خشکسالی و سیل را بیشتر کند. برخی از شدیدترین تغییرات در کشورهای کمتر توسعه یافته و نیز در جزایر کوچک و همچنین قطب شمال احساس خواهد شد.
پیش به سوی اهداف SDG
به نظر می‌رسد هیچ کدام ازاهداف مرتبط با توسعه پایدار مسیر خوبی طی نمی‌کند. تا سال 2022، حدود 2.2 میلیارد نفر به آب سالم دسترسی نداشتند. چهار نفر از هر 5 نفری که فاقد دسترسی به خدمات آب آشامیدنی پایه هستند، در مناطق روستایی زندگی می‌کردند.
نقص در نظارت و گزارش دادن، دستیابی به تحلیلی کامل از سایر شاخص‌های اهداف توسعه پایدار را دشوار کرده است.
ارتباط آب با رونق و صلح
رونق یا سعادت مواردی مانند فرصت و آزادی برای شکوفایی ایمن را در برمی‌گیرد. آب از آن جهت در این زمینه اهمیت دارد که با برآورده ساختن نیازهای اساسی و بنیادین انسان، حمایت از سلامت، معیشت و توسعه اقتصادی امنیت غذایی و آبی را تامین و از یکپارچگی زیست محیطی دفاع می‌کند.
سیستم‌های مدیریت زیرساخت منابع آب که کاملا توسعه یافته هستند، با ذخیره‌سازی یک منبع آب قابل اطمینان و رساندن آن به بخش‌های اقتصادی مانند کشاورزی، انرژی، صنعت و کسب‌وکارها و خدماتی که از معیشت میلیاردها نفر حمایت می‌کنند، موجب ارتقای رشد و رسیدن به رونق و بهروزی می‌شوند. به همین ترتیب، سیستم‌های بهداشت و تامین آب که عملکرد خوبی داشته باشند، موجب بهبود رفاه از طریق کیفیت زندگی می‌شود و سودهای فردی و اجتماعی در زمینه‌های آموزش و نیروی کار سالم در پی دارد.
همکاری بر سر منابع آب نتایج مثبت و صلح‌آمیزی در پی دارد که تنش‌های محلی را کاهش داده، منازعات را فرو نشانده و در حوزه‌های آبخیز فرامرزی موجب ایجاد صلح پس از مناقشات شده است. از سوی دیگر، نابرابری در تخصیص منابع آبی، دسترسی به آب و خدمات بهداشتی، توزیع منافع اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی می‌تواند صلح و ثبات اجتماعی را تهدید کند.
آثار تغییرات اقلیمی، ناآرامی‌های ژئوپلتیک، همه‌گیری‌ها، مهاجرت انبوه، ابرتورم و سایر بحران‌ها می‌تواند نابرابری دسترسی به آب را بدتر کند. تقریبا در همه موارد بالا، آسیب‌پذیرترین و فقیرترین دسته کسانی هستند که بیشترین ریسک‌ها برای معیشت و زندگی را متحمل می‌شوند.
به علاوه، به نظر نمی‌آید که آب محرک و ماشه‌ای رایج برای آغاز درگیری‌ها باشد اما هدف گرفتن منابع آب شهری مانند تصفیه‌خانه‌ها، سیستم‌های توزیع و سدها قوانین بین‌المللی را نقض می‌کند و تمام موارد آن باید از سوی جامعه بین‌الملل محکوم شود.
نماگرهای مرتبط با آب در جهت رونق و صلح
بین تولید ناخالص داخلی یا همان GDP یک کشور و در دسترس بودن آب رابطه روشنی وجود ندارد. این موضوع تا حدودی به این علت است که آب از طرق گوناگونی روی اقتصاد تاثیر می‌گذارد. پویایی تجارت و سازگاری بازار می‌تواند روی مصرف آب در اقتصادهای منطقه‌ای و محلی تاثیر بگذارد.
اشاره کردیم که معیار واضحی برای رابطه در دسترس بودن آب و رونق وجود ندارد. با این حال از برخی شاخص‌های نیابتی به این منظور استفاده می‌شود تا بینش‌هایی فراهم آورند. در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، برآورد می‌شود که 70 تا 80 درصد از مشاغل به آب وابسته هستند. دلیل این موضوع هم آن است که کشاورزی و صنایع مصرف کننده آب که پایه‌های اصلی اشتغال در این سرزمین‌ها هستند، به شدت متکی به آب هستند. در سراسر دنیا، نسبت هزینه به فایده سرمایه‌گذاری در آب و خدمات بهداشتی بازده‌های مثبت قابل توجهی داشته است، به خصوص از طریق مواردی مانند بهداشت، آموزش و اشتغال.
بانک داده‌های جهانی یا اطلاعات تجربی مستقیمی در مورد رابطه آب و صلح وجود ندارد چرا که ارائه تعریفی از صلح دشوار است. به خصوص اگر مواردی مانند برابری و عدالت را هم در نظر بگیریم.
کشاورزی
کشاورزی یکی از پیشران‌های مهم اقتصادی- اجتماعی در رشد پایدار، معیشت و نیروی کار است. توسعه گسترده روستایی و مزایای فراوان ناشی از آن وسیله موثری برای کاهش فقر و عدم امنیت غذایی هستند. تولیدات کشاورزی نسبت به ریسک‌های آب و هوایی آسیب‌پذیر است.
در بسیاری از کشورهای نیمه گرم و خشک، وابستگی به کشاورزی دیم و عدم دسترسی به آب کشاورزی برای برای میلیون‌ها کشاورز خرده‌پا، باعث افت تولید بالقوه آنها شده است. آبیاری موجب تثبیت تولید می‌شود و منافع مستقیمی در کشاورزی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، مزایای غیرمستقیمی نیز دارد. به عنوان مثال اشتغال ایجاد کرده و بازار عرضه و مواد غذایی را متعادل می‌کند. در بخش جنوبی صحرای بزرگ آفریقا آب برای کشاورزان روستایی در دسترس قرار دارد ولی سرمایه‌گذاری برای گسترش آبیاری در مقیاس کوچک باید مورد توجه قرار بگیرد.
نیاز به سرمایه‌گذاری خرده‌مالکی، مردم محور و همچنین سرمایه‌گذاری‌های کلان مربوط به زیرساخت‌ها در این حوزه وجود دارد. اما مساله این است که فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای کشاورزان کوچک چندان در دسترس نیست. برای رسیدن به مدیریت پایدار آب و دستیابی به امنیت غذایی، دولت‌ها باید بر مدیریت مسئولانه آب تمرکز کنند و دسترسی ایمن و کافی به منابع آب را برای همه مصرف‌کنندگان مشروع مانند خرده‌مالکان، زنان و دختران و همچنین مردم بومی و جوامع محلی فراهم سازند. این نکته هم باید مورد توجه قرار گیرد که در مناطق روستایی، به ترتیبات تصدی‌گری مرسوم وابسته هستند.
سکونتگاه‌های انسانی
مقامات مربوطه اولویت کافی را به برابری و عدم تبعیض در مورد دسترسی به خدمات بهداشتی صورت نداده‌اند، به خصوص بین سکونتگاه‌های رسمی و غیررسمی، مناطق روستایی و شهری، بالاترین و پایین‌ترین پنجک درآمدی (20 درصد پردرآمد و کم‌درآمد جامعه) و گروه‌های در حاشیه. مدیریت مشترک خدمات بهداشتی و منابع آب می‌تواند دارایی ایجاد کننده صلح باشد. البته به این شرط که برای انجام این کار پشتیبانی لازم صورت بگیرد.
چالش‌های زیادی به دلیل مشکلات زیرساخت‌های بنیادین، جابجایی جمعیت، ناامنی و دسترسی محدود به منابع بر سر راه ارائه خدمات بهداشتی قرار دارد. آسیب به زیرساخت‌های آب مدت زمانی را که زنان و دختران و کودکان (که جمع‌کنندگان اولیه آب هستند) در معرض تهدید خشونت قرار می‌گیرند، افزایش می‌دهد و زمان آنها برای آموزش، کار و فراغت را کاهش می‌دهد.
با افزایش جمعیت شهرنشین، مردم و دارایی‌ها هر چه بیشتر به مناطقی می‌روند که مستعد سیل است. سکونتگاه‌های غیررسمی هم پس از سیلاب با چالش‌های زیادی روبرو می‌شوند، از جمله از دست دادن درآمد، آسیب به زیرساخت‌ها و دسترسی محدود به خدمات ضروری مثل مراقبت‌های بهداشتی و آب سالم. سیاست‌ها و برنامه‌های کاهش خطر بلایا می‌تواند علل اصلی آسیب‌پذیری را رفع کرده و تاب‌آوری به وجود بیاورد.
تعداد جابجا شدن افراد در رابطه با فجایع طبیعی بیشتر از درگیری‌ها است. کمبود آب را می‌توان علت 10 درصد از افزایش مهاجرت در سراسر دنیا دانست. جابجایی می‌تواند بار موجود بر سیستم‌ها و منابع آب محلی را افزایش دهد و تنشی بین جوامع مهاجر و میزبان ایجاد کند. همکاری و مدیریت مشترک این سیستم‌ها همزیستی مسالمت‌آمیز را در درون و اطراف سکونتگاه‌ها بهبود می‌بخشد.
صنعت
صنعت ظرفیت مادی، انسانی و مالی لازم را دارد تا شکوفایی اقتصادی ایجاد کرده و در عین حال رفاه اجتماعی و یکپارچگی محیطی را تحت تاثیر قرار داده و بهبود دهد. آب صنعت را تقویت می‌کند اما لزوما این مساله به معنای بهبود تولید ناخالص داخلی نیست. برخی از صنایع آب مصرف می‌کنند ولی سهم زیادی در تولید ناخالص داخلی ندارند. البته عکس این موضوع هم صادق است.
با وجود این، مشکلاتی که در مورد کیفیت و دسترسی به آب وجود دارد، می‌تواند خطراتی برای صنعت در پی داشته باشد و اختلالاتی در زنجیره تامین آن ایجاد کند که در نتیجه روی رشد صنعتی و اقتصادی پیامدهای مستقیمی داشته باشد.
شرکت‌ها، مخصوصا شرکت‌های کوچک، در صورت اختلال خدمات آب شهری ممکن است با کاهش میزان فروش و اشتغال روبرو شوند.
انرژی
تولید انرژی 10 تا 15 درصد از میزان برداشت آب جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. آب در استخراج و تبدیل زغال سنگ، نفت و گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد و به نحوی گسترده در تولید برق برای نیروگاه‌های آبی و به عنوان خنک‌کننده در نیروگاه‌های هسته‌ای و حرارتی به کار گرفته می‌شود.
از سوی دیگر، برای پمپاژ، تصفیه و انتقال آب و فاضلاب برای اهدافی مانند آبیاری و صنعت نیز انرژی زیادی لازم است. نمک‌زدایی فعالیتی انرژی‌بر محسوب می‌شود و حدود یک چهارم از انرژی مصرف شده در بخش آب را در سطح دنیا شامل می‌شود.
رسیدن به یک پوشش همگانی برای آب آشامیدنی و برق شامل مواردی مانند کاهش وابستگی انرژی به آب و برعکس است. از نظر تولید برق، منابعی که از نظر آبی کارآمد هستند، باد و منابع خورشیدی- فتوولتائیک هستند. برای جبران ماهیت متناوب انرژی بادی و خورشیدی به ذخیره انرژی نیاز داریم. در حالی که انرژی آبی ذخیره و پمپ شده می‌تواند متوازن‌سازی انرژی، تثبیت، ظرفیت ذخیره و خدمات شبکه را فراهم کند، باتری‌های لیتیومی پرسرعت‌ترین فناوری ذخیره‌سازی محسوب می‌شوند. با این حال، این دو می‌توانند اثرات منفی روی منابع آب، محیط زیست و جمعیت محلی داشته باشند.
علاوه بر این، برخی از رویکردها و فناوری‌ها با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای آب زیادی مصرف می‌کنند. شدت آب برای سوخت‌های زیسای بسیار بالاتر از سوخت‌های فسیلی است. سیستم‌های جذب و ذخیره کربن هم بسیار انرژی‌بر و مصرف کننده آب هستند.
تامین مالی
باید از منابع تامین مالی موجود استفاده بهتری کرد و سرمایه‌های جدیدی شامل حمایت بیشتر بین‌المللی برای کشورهای در حال توسعه را به جریان انداخت. علاوه بر این، ایجاد یک چشم‌انداز سرمایه گذاری ناهمگن شامل تاکید بر ملاحظات امنیت آب از طریق سرمایه‌گذاری در دیگر بخش‌ها است.
از طریق ارزیابی های تاثیرات و مزایای سرمایه گذاری‌ها می‌توان به توجیه ترتیبات تامین مالی داوطلبانه که نقش‌آفرینان محلی را به تامین سرمایه غیرقابل پرداخت تشویق می‌کنند، کمک کرد. ارزشگذاریها می‌تواند در مورد ابزارهای سیاستی مانند تعرفه‌های آب، مالیات‌ها، هزینه‌ها و برخی موارد دیگر اطلاعاتی فراهم کند.