ردپای آب چیست؟
دکتر سید حسین سجادی فر
مرتضی زارع
جامع‌ترین رویکرد در محاسبه ارزش آب در زندگی ما “ردپای آب” است. جایی که در آن رد به جای مانده از رفتار روزمره ما، رفتار مصرف‌کنندگان شهری، کشاورزان، تولیدکنندگان صنایع مختلف غذایی و غیر غذایی و.. بر منابع آبی محاسبه می‌شود.
بحث در اینجا صحبت تنها در مورد مصارف قابل مشاهده آب نیست اگر همین الان شما در حال استفاده از کامپیوتر یا موبایل هستید حتی آب مجازی استفاده شده در بورد و تراشه‌های الکترونیکی آن نیز در ردپای آب لحاظ می‌شوند.
طبق گفته سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) برای تولید یک لیتر شیر، 1000 لیتر آب لازم است.
چه کسی در طول روز سبد خرید خود را در پاکت بسته‌بندی یا نایلون (پلاستیک) نمی‌گذارد؟
حال چه کسی آب موجود در آن را محاسبه می‌کند؟ ما این واقعیت را به لطف ردپای آب می‌دانیم، مفهومی که میزان مصرف آب را برای کالاها یا خدمات اندازه‌گیری می‌کند.
هدف آن افزایش آگاهی در مورد استفاده منطقی از آب است، به ویژه اکنون که دنیا به دلیل تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت با کمبود مواجه شده است.
ردپای آب، اثر آب را در کل زنجیره تامین هر کالا و خدماتی را محاسبه می‌کند
تاریخچه ردپای آب | هدف پایه‌گذاری آن
مفهوم “ردپای آب” ابتدا در سال 2002 توسط Arjen Hoekstra در حالی که او در موسسه IHE Delft برای آموزش آب (UNESCO-IHE) کار می‌کرد، وارد ادبیات این حوزه شد.
در ادامه، سال 2008، به دلیل علاقه فزاینده صنعت به ردپای آب، او شبکه ردپای آب را همراه با چهره‌های برجسته از دنیای تجارت، مردم و دانشگاه‌ها تأسیس کرد. به طور کلی، هدف ردپای آب ایجاد آگاهی در مورد حجم عظیم آب است که فرآیندهای تولید و سبک زندگی ما به آن نیاز دارند، با هدف ترویج استفاده منطقی و پایدار.
درک مفهوم ردپای آب | Water Footprint
برای حفظ منابع آبی ما نیاز به متر دقیقی داریم که بتواند مقادیر آب در زنجیره تامین زندگی انسان برآورد کند.
ردپای آب، رد به جا مانده از آب چه قابل رویت باشد یا نباشد، از ابتدای تولید یک محصول تا لحظه مصرف و حتی بعد از آن را ردیابی و محاسبه می‌کند.
ابتدای تولید یا همان نقطه اول زنجیره تامین محصول، مبدا محاسبه در ردپای آب است.
ردپای آب و آب مجازی
اصولا برای درک ردپای آب، ابتدا باید مفهوم آب مجازی یا جاسازی شده در کالاها درک کنیم.
این مفهوم پس از آن‌که وارد ادبیات حوزه آب و تجارت جهانی شد، به عنوان راهی برای درک اینکه چگونه کشورهای کم‌آب می‌توانند غذا، پوشاک و سایر کالاهای پرمصرف (به لحاظ مصرف آب) را برای ساکنان خود فراهم کنند، توسعه یافت.
تجارت جهانی کالا به کشورهایی که منابع آبی محدودی دارند این امکان را داده است که برای تامین نیازهای ساکنان خود به منابع آبی سایر کشورها تکیه کنند.
از آنجایی که مواد غذایی و سایر محصولات در سطح بین‌المللی معامله می‌شوند، ردپای آب، میزان آب نهفته در کالاها و خدمات را به شکل آب مجازی آنها دنبال می‌کند.
این به ما این امکان را می‌دهد تا ردپای آب تولید را به ردپای آب مصرفی در هر کجا که اتفاق می‌افتد مرتبط کنیم.
ردپای آب چیست؟
ردپای آب مقدار آب مصرفی برای تولید هر یک از کالاها و خدماتی که استفاده می‌کنیم را اندازه‌گیری می‌کند.
می‌توان آن را برای یک فرآیند واحد، مانند کشت برنج، برای یک محصول، مانند یک شلوار جین، برای سوختی که در ماشین خود می‌گذاریم، یا برای کل یک شرکت چند ملیتی اندازه‌گیری کرد.
رد پای آب همچنین می‌تواند به ما بگوید که چه مقدار آب توسط یک کشور خاص – یا در سطح جهانی – در یک حوضه رودخانه خاص یا از یک سفره آب مصرف می‌شود.
ضرورت توجه به ردپای آب در سیستم اقتصادی
محصولاتی که استفاده می‌کنیم، لباس‌هایی که می‌پوشیم و غذایی که می‌خوریم به آب برای ساخت یا تولید نیاز دارند.
به عنوان مثال، سازمان بهداشت جهانی (WHO) تخمین می‌زند که در یک برنامه روزانه مانند دوش 10 دقیقه ای، 200 لیتر آب مصرف می‌کنیم. بر اساس مطالعات معیار جهانی انجام شده توسط Arjen Hoekstra و Mesfin Mekonnen، در نتیجه این فعالیت‌ها و سایر فعالیت‌ها، هر فرد به طور متوسط سالانه 1385 متر مکعب آب مصرف می‌کند.
جالب است بدانید اگر شما در مسواک زدن نهایت مراعات را انجام دهید، خودرو خود را با کم‌ترین آب ممکن بشویید، برای دوش گرفتن آب کمتری مصرف کنید اما رژیم غذایی پر گوشتی داشته باشید در مقابل شخصی که در رعایت این نکات همواره کوتاهی می‌کند ولی رژیم غذایی گیاهی دارند تا چند برابر آب بیشتری مصرف می‌کنید!
حال در سطح کلان تصور کنید سیاست‌گذاران ردپای آب محصولات مصرفی کشور را شناسایی کرده و اقدام به واردات محصولات پرآب به کشور کنند، این چنین اقداماتی تاثیر شگرفی در محافظت از آب کشور و بالا بردن امنیت آبی آن دارد.
این ارقام این سوال را ایجاد می‌کند: آیا نسل بشر می‌تواند به مصرف این همه آب ادامه دهد؟ شایان ذکر است که این منبع، چیزی که تمام حیات روی زمین به آن وابسته است، به دلیل تغییرات آب و هوایی، آلودگی آب و افزایش جمعیت که سازمان ملل به ما می‌گوید تا سال 2050 به 10 میلیارد نفر نزدیک می‌شود، به طور فزاینده ای کمیاب می‌شود.
اهمیت زیست‌محیطی ردپای آب
اگر تاکنون بعد از پشت سر گذاشتن چرخه‌ها و دوره‌های طولانی تولید ردپای کربن در مباحث زیست‌محیطی به اولویت اول تبدیل شده، برای حفاظت از مهم‌ترین منبع دیگری که جریان اصلی تولید غذا در جهان است، ردپای آب یک شاخص محیطی است که حجم آب شیرین (به لیتر یا متر مکعب) مصرف شده در کل زنجیره تولید یک کالا یا خدمات مصرفی را اندازه گیری می‌کند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های ردپای آب همان‌طور که اشاره شد، توانایی آن در اندازه گیری مصرف آب برای تقریباً هر چیزی است – از تولید یک جفت شلوار گرفته تا کل مصرف یک کشور
همچنین در مباحث توسعه پایدار مفهوم ردپای آب در حال تثبیت جایگاه خود است. ردپای آب حتی تاثیرات نهایی تولیدات بر محیط زیست را بررسی می‌کند امری که موضوع مهمی در توسعه پایدار به شمار می‌رود.
ردپای آب و معادلات جهانی
آب شیرین یک منبع کمیاب است. در دسترس بودن سالانه آن محدود است و تقاضا در حال رشد است.
ردپای آب بشریت در چندین مکان از سطوح پایدار فراتر رفته و به طور نابرابر بین مردم توزیع شده است.
اطلاعات خوب در مورد ردپای آب جوامع و مشاغل به درک چگونگی دستیابی به استفاده پایدارتر و عادلانه از آب شیرین کمک می‌کند.
نقاط زیادی در جهان وجود دارد که در آنها کاهش شدید آب یا آلودگی رخ می‌دهد: رودخانه‌ها خشک می‌شوند، سطح دریاچه‌ها و آب‌های زیرزمینی پایین می‌آیند و گونه‌های در معرض خطر به دلیل آب‌های آلوده یا کم آبی از بین می‌روند.
ردپای آب به نشان دادن ارتباطی که بین مصرف روزانه کالاها و مشکلات کاهش آب و آلودگی موجود در جاهای دیگر وجود دارد، در مناطقی که کالاهای ما تولید می‌شوند، کمک می‌کند.
تقریباً هر محصولی ردپای آب کوچکتر یا بزرگتری دارد که هم برای مصرف‌کنندگانی که آن محصولات را خریداری می‌کنند و هم برای مشاغلی که آن محصولات را در مرحله‌ای از زنجیره تأمین خود تولید، پردازش، تجارت یا به فروش می‌رسانند، جالب و البته مهم است.
ردپای آب چه مواردی را در محاسبه مدنظر قرار می‌دهد:
مورد استفاده در هر مکان و بازه زمانی مشخص؛ برای مثال آب استفاده شده در یک منطقه خشک که مشکل کم‌آبی دارد بسیار با ارزش‌تر از آب استفاده شده در کنار دریاچه‌های بزرگ کانادا، ارزش‌گذاری می‌شود.
همچنین در مورد زمان بازه‌های بسیار کوتاه مثل مسواک زدن یا بلندمدت مثل تبدیل دانه به غلات قابل کشت، همگی در محاسبه لحاظ می‌شوند ؛ وقتی یک پاپ‌کرن استفاده می‌کنید زمان قرار دادن دانه ذرت در خاک مبدا محاسبه ردپای آب است. سایر موارد نیز به شرح زیر است:
- میزانی که از آب به‌صورت قابل مشاهده استفاده می‌شود. منابع مصرفی مستقیم
- مقادیری که ما آن را هنگام مصرف نمی‌بینیم مثل آب مورد استفاده در تولید یک ژاکت (آب مجازی)؛ منابع آبی غیر مستقیم
- منابع آبی شامل میزان حجم بارش، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی
- و حتی مقادیری از آب که بواسطه استفاده از محصول آلوده می‌شود.
- بررسی الگوهای مصرفی همه کارگزاران اقتصادی از مصرف‌کنندگان تا بنگاه‌های تولیدی در ارزیابی ردپای آب بسیار مهم است.
- شناسایی حجم آب مورد استفاده در رفتارهای مصرفی در کنترل منابع آب و صرفه‌جویی یا به عبارت صحیح‌تر درست مصرف کردن آب کمک شایانی می‌کند.
- تولیدکنندگان، واسطه‌های تجاری و مصرف‌کنندگان زنجیره تامین محصول را شکل می‌دهند و بررسی رفتار مصرفی آنها چهارچوب مورد نظر برای محاسبه ردپای آب را فراهم می‌کند.
ردپای آب و توسعه (رشد اقتصادی)
ردپای آب به ما این امکان را می‌دهد که به طیف گسترده‌ای از سوالات برای بنگاه‌های تولیدی، دولت‌ها و سیاست‌گذاران و افراد پاسخ دهیم. مثلا:
وابستگی آب در عملیات یا زنجیره تامین شرکت من کجاست؟
قوانین فعلی چقدر از منابع آبی کشور ما محافظت می‌کنند؟
منابع غذایی یا انرژی ما چقدر امن است؟
آیا می‌توانم کاری انجام دهم تا ردپای آب خود را کاهش دهم و به مدیریت آب برای مردم و طبیعت کمک کنم؟
بسته به سؤالی که می‌پرسید، ردپای آب را می‌توان بر حسب متر مکعب در هر تن تولید، در هکتار زمین زراعی، به ازای واحد پول و سایر واحدهای عملکردی اندازه‌گیری کرد.
رد پای آب به ما کمک می‌کند تا بفهمیم منابع محدود آب شیرین ما برای چه اهدافی مصرف و آلوده می‌شوند. تاثیر آن بستگی به این دارد که آب از کجا و چه زمانی گرفته شود. اگر از جایی می‌آید که آب در آن کم است، عواقب آن می‌تواند قابل توجه باشد و نیاز به اقدام داشته باشد.
ردپای آب دارای سه جزء سبز، آبی و خاکستری است. این مؤلفه‌ها با هم تصویری جامع از مصرف آب را با مشخص کردن منبع آب مصرفی، چه به‌عنوان بارندگی و رطوبت خاک، آب‌های سطحی و زیرزمینی، و حجم آب شیرین مورد نیاز برای جذب آلاینده‌ها ارائه می‌کنند.
انواع ردپای آب
بر اساس شبکه ردپای آب یا Water Footprint Network، ردپای آب بسته به اینکه آب از کجا آمده، از سه چیز تشکیل شده است:
ردپای آب در سیستم اقتصادی کشور چگونه محاسبه می‌شود؟
به طور معمول، ردپای آب یک کشور از طریق چهار عامل به شرح زیر اندازه‌گیری می‌شود:
حجم کل مصرف
بین تولید ناخالص داخلی (GDP) یک کشور و ردپای آب آن همبستگی وجود دارد. هر چه تولید ناخالص داخلی بیشتر باشد، ردپای آب بیشتر است. زمانی این روش به کار می‌رود که بررسی شود هنگامی که قصد افزایش تولید ناخالص داخلی کشور را دارند، ردپای آب کالاهای اساسی چه میزان بر منابع آب تاثیرگذار است. اگر کالاهای حیاتی در افزایش تولید ناخالص داخلی ردپای بالایی دارند، ملاک اصلی اندازه‌گیری ردپای آب در یک اقتصاد پویا همان کالاها خواهند بود
الگوهای مصرف
عادات مصرف در یک کشور ردپای آب آن را مشروط می‌کند، به ویژه مصرف اقلامی‌که برای تولید آنها به مقدار زیادی آب نیاز دارند.
اقلیم
در کشورهایی با دمای بالا و در نتیجه حجم بالای تبخیر آب، محصولات کشاورزی به آب بیشتری نیاز دارند.
شیوه‌های کشاورزی
کشورهایی که عملکرد کشاورزی پایینی دارند به دلیل ناکارآمدی – به عنوان مثال، تایلند یا مالی – ردپای آب بالایی دارند.
مثال‌های جالب از محاسبه ردپای آب
برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو تقریباً 15 هزار لیتر آب (93٪ سبز، 4٪ آبی، 3٪ ردپای آب خاکستری) نیاز است. تغییرات زیادی در اطراف این میانگین جهانی وجود دارد. ردپای دقیق یک تکه گوشت گاو به عواملی مانند نوع سیستم تولید و ترکیب و منشاء خوراک گاو بستگی دارد.
ردپای آب یک برگر سویا 150 گرمی تولید شده در هلند حدود 160 لیتر است. یک برگر گوشت گاو از همان کشور به طور متوسط حدود 1000 لیتر آب نیاز دارد. حال تصور کنید که تا چه حد الگوی مصرف بر ردپای آب اثرگذار است.
سرانه ردپای آب مصرفی چینی‌ها حدود 1070 متر مکعب در سال است. حدود 10 درصد از ردپای آب چین در خارج از چین است.
ژاپن با سرانه 1380 مترمکعب در سال، حدود 77 درصد از کل ردپای آب خود را خارج از مرزهای این کشور دارد.
ردپای آب شهروندان ایالات متحده 2840 متر مکعب در سال سرانه است. حدود 20 درصد از این ردپای آب خارجی است. بزرگترین ردپای آب خارجی مصرف ایالات متحده در حوضه رودخانه یانگ تسه، چین است.
ردپای جهانی بشریت در دوره 1996-2005 معادل 9087 میلیارد متر مکعب در سال بود (74٪ سبز، 11٪ آبی، 15٪ خاکستری). ۹۲ درصد ردپای کل مربوط به تولیدات کشاورزی است.
سیاست‌گذاری برای کاهش ردپای آب
- در سطح خرد برخی از کارهای کوچکی که می‌توانیم برای کاهش ردپای آب خود به عنوان مصرف‌کننده انجام دهیم تغییر الگوهای غذایی است؛ سعی کنید غذای پایدار بخورید و مصرف غذاهایی را که به آب بیشتری نیاز دارند، مانند گوشت، کاهش داده یا اقدام به واردات آن کنند تا منابع آب برای تولید محصولات کم‌آب و پرسود آزاد شود.
- حمایت از کشاورزی پایدار و محلی. ارائه تسهیلات ویژه به کشاورزانی که یک زنجیره پایدار تامین آب در تولید محصول خود برقرار کردند.
- توسعه اقتصاد چرخشی و کاهش ضایعات تولیدی در سیستم اقتصادی، فراموش نکنیم ضایعاتی که از چرخه اقتصادی خارج می‌شوند با خود آب مجازی حمل می‌کنند و برخی از آنها ردپای آب زیادی دارند. اقتصاد چرخشی مسیری برای توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست و منابع آبی
- در عرصه تولید نیز از تامین‌کنندگانی استفاده کنید که متعهد به کاهش ردپای آب هستند یا از رویکردهای اقتصاد چرخشی بهره می‌برند.
از مهم‌ترین رویکردهای اقتصادی در تامین امنیت آبی کشور و متعاقبا توسعه پایدار پیوستن به مجامع جهانی در تخصیص منابع آبی است. جایی که بزرگترین کارشناسان و متخصصان دنیا در مورد ردپای جهانی آب در مناطق مختلف دنیا بحث و تبادل نظر می‌کنند و حتی برای توزیع بهتر منابع آبی بین کشورها، مبادلات تجاری کالاها و خدمات را نیز تعیین می‌کنند.
به همین منظور شبکه جهانی ردپای آب Water Footprint Network یا به اختصار WFN از سال 2008 فعالیت خود را آغاز کرده است
شبکه ردپای آب
شبکه ردپای آب بستری برای همکاری بین شرکت‌ها، سازمان‌ها و افراد برای حل بحران‌های آب در جهان با پیشبرد استفاده عادلانه و هوشمند از آب است. یک شبکه جهانی و پویا که نوآوری را هدایت می‌کند و الهام بخش تغییراتی است که همه ما باید برای به اشتراک گذاشتن آب شیرین به طور عادلانه بین همه مردم برای حفظ جوامع بشری، تلاش کنیم.
در سال 2002، آرین هوکسترا، در حالی که در موسسه آموزش آب یونسکو-IHE کار می‌کرد، ردپای آب را به عنوان معیاری برای اندازه‌گیری میزان آب مصرف شده و آلوده شده، برای تولید کالاها و خدمات در طول زنجیره تامین کامل خود معرفی کرد.
علاقه به ردپای آب پس از معرفی آن در ادبیات دانشگاهی به سرعت رشد کرد. در سال 2007، شرکت‌ها، به ویژه شرکت‌های بزرگ مواد غذایی و نوشیدنی مانند Unilever، SABMiller، Heineken، Coca-Cola، Nestle و Pepsico، به طور فزاینده‌ای از وابستگی به آب و خطرات مرتبط با آب که شرکت‌هایشان با آن مواجه هستند، آگاه شدند.
در سال 2008، هوکسترا، استاد مدیریت آب در دانشگاه توئنته، همراه با بازیگران برجسته جهانی از تجارت، جامعه مدنی، سازمان‌های چندجانبه و دانشگاه، شبکه ردپای آب را با هدف گردهم آوردن برخی از درخشان‌ترین ذهن‌های متعهد تأسیس کرد. برای نشان دادن اینکه چگونه ارزیابی ردپای آب می‌تواند به ما در غلبه بر چالش‌های استفاده ناپایدار آب کمک کند.
شبکه ردپای آب چیست؟
شبکه ردپای آب در اکتبر 2008 توسط تعدادی از بازیگران بزرگ جهانی از تجارت، جامعه مدنی، سازمان‌های چندجانبه و دانشگاه تاسیس شد. شبکه ردپای آب و شرکای آن در تلاش برای توسعه و بکارگیری ردپای آب برای حمایت از انتقال و مدیریت پایدار و عادلانه آب در سطح جهانی هستند.
هدف WFN چیست؟
هدف شبکه ردپای آب رسیدن به استانداردهای جهانی مشترک در حسابداری ردپای آب است. ما سعی می‌کنیم از آنچه در مورد ردپای کربن رخ داده است جلوگیری کنیم: تعاریف، رویکردها و روش‌های مختلف، به طوری که ارزیابی صحیح ادعاها در این زمینه دشوار است. مجموعه ای منحصر به فرد از استانداردهای جهانی در مورد ردپای آب، تلاش‌های مشاغل و جوامعی را که برای کاهش ردپای آب خود تلاش می‌کنند شفاف تر می‌کند.
WFN در واقع چه کاری انجام می‌دهد؟
این شبکه دو برنامه کاری دارد:
- یک برنامه کاری فنی
- و یک برنامه کاری خط مشی.
در هر برنامه چندین پروژه وجود دارد. بسیاری از پروژه‌ها توسط شرکای اصلی آن و فقط زیر چتر WFN اجرا می‌شوند تا از تبادل ثمربخش با سایر فعالیت‌های داخل شبکه اطمینان حاصل شود.
هدف برخی از پروژه‌ها تحقیق و توسعه بیشتر است، پروژه‌های دیگر با هدف استفاده عملی از ردپای آب عملی می شوند. علاوه بر این، فعالیت‌هایی وجود دارد که صرفاً با هدف ارتباط، تبادل و انتشار اطلاعات مهم در زمینه ردپای تولیدات انجام می‌شود.
منابع :
وکت پدیا (مرجع اشتراک‌گذاری دانش و پژوهش‌های علمی و عملی در زمینه مدیریت آب و کشاورزی)