مروری بر مفاهیم توسعه پایدار
توسعه پایدار چیست؟
توسعه، مفهومی کیفی است که از جوانب و زمینه‌های گوناگون نقد و بررسی می‌شود. افزایش ثروت و رفاه جوامع بشری، ریشه‌کنی فقر، ایجاد اشتغال و… هدف‌های توسعه در راستای عدالت اجتماعی است.
در میان طیف گسترده‌یی از مفاهیم توسعه، توسعه پایدار به معنی توسعه و پیشرفت نسل حاضر با حفظ منابع طبیعی برای توسعه نسل آینده است؛
این مفهوم توسعه پایدار، از سوی کمیسیون برانتلند سازمان ملل متحد (1987) تعریف شده است.
این مفهوم در فرم ایده‌آل خود در حال حاضر در قالب اقتصاد سبز و اقتصاد چرخشی یا اقتصاد کم‌کربن، در دستور کار اقتصادهای بزرگ قرار گرفته است.
دورنمای اقتصاد پیشرو در تبیین رویکردهای نوین اقتصادی
اقتصاد سبز و اقتصاد کم‌کربن لازمه توسعه پایدار و حفظ منابع برای نسل‌های آینده را استفاده اصولی از منابع با رعایت مسائل زیست محیطی می‌داند.
اقتصاد چرخشی نیز رویکردی است که در آن هرز منابع، تولید زباله و پسماند به حداقل می‌رسد و مواد مورد استفاده در تولید از فرآیند بازیافت مجددا وارد چرخه تولید می‌شوند. برای آگاهی از این رویکردهای نوین در اقتصاد کشورها می‌توانید مقالات زیر را مطالعه نمایید:
توسعه پایدار یعنی چه؟
توسعه پایدار، مفهومی پیچیده است که جنبه‌های مختلفی را شامل می‌شود. در پایداری، سه جنبه اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی با یک دیگر به طور کامل در تعامل هستند و اغلب پژوهش‌گران سه جنبه‌ی اصلی زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی پایداری را بررسی می‌کنند.
در توسعه پایدار، جنبه‌های توسعه پایدار باید رشد اجتماعی را که در آن نیازهای تمام آحاد جامعه برآورده شده، فراهم آورد، حفاظت موثری از محیط زیست به عمل آورده و در مصرف منابع طبیعی با دقت عمل کند. این توسعه باید رشد پایدار اقتصادی و رونق اقتصادی را به همراه داشته باشد.
بر اساس این اصول، لازم است، سازمان‌ها در تمام فعالیت‌های خرد و کلان خود در کنار توجه به سود، جامعه و محیط زیست را در نظر بگیرند، تا تلاش سازمان‌ها برای سوددهی، مشکلی برای نسل آینده ایجاد نکند.
نظر به اهمیت توسعه پایدار و نقش و ارتباط آن با محیط زیست، در مقاله پیش روی مباحث گوناگون توسعه و توسعه‌ی پایدار از جوانب گوناگون نقد و بررسی شده است.
توسعه به چه معناست؟
توسعه در لغت به معنای خروج از لفاف است و لفاف همان جامعه سنتی و ارزش‌های مربوط به آن است. این واژه، در معانی همچون تغییر اجتماعی، رشد اجتماعی، تکامل اجتماعی، مدرنیزه شدن و پیشرفت به کار می‌رود.
در فرهنگ معین، به معنای وسعت دادن و فراخ تعریف شده است.
واژه توسعه در ادبیات انگلیسی در سال 1752 به معنای رسیدن به هدف‌ها یا ایده‌هایی طبق یک طرح یا برنامه تعریف شد. این واژه، سپس به عنوان مراحل مشخصی در برنامه‌ریزی و بعد به مثابه توالی بیولوژیکی تغییر از یک دانه و تخم گیاه به یک گل به کار رفت.
توسعه، به علت گستردگی و تنوع عامل‌های موثر بر آن و تاثیری که بر جنبه‌های گوناگون زندگی جوامع بشری دارد، کاربردهای متنوعی مانند توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی، شهری و روستایی، پایدار و… دارد.
توسعه، فرآیندی زمان‌مند است و شامل تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیربنایی، رفاهی، علمی و… به منظور بهبود وضعیت موجود جوامع بشری، خوشبختی، ارتقای بهداشت، تحصیلات و… انجام می‌شود. توسعه یک مقوله‌ی ارزشی، جریانی چند بعدی و ارتباط نزدیکی با بهبود دارد و یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های علم اقتصاد است.
مفهوم توسعه در کشورهای در حال توسعه
توسعه، جزیی از برنامه‌های راهبردی و بلند مدت بسیاری کشورها است.
مفهوم توسعه در کشورهای در حال توسعه که دولت‌ها، نقش اساسی در تجدید ساختار جامعه برای ایجاد هماهنگی با راهبردهای سیاسی و اقتصادی بر عهده دارند، بسیار خود نمایی می‌کند.
در این کشورها، توسعه، ابزاری برای بهبود شرایط زندگی قشرهای کم درآمد و خودکفایی کشور در زمینه‌های گوناگون است.
هدف توسعه، رفع نیازهای جوامع بشری است و طیف نیازهای زیستی، فیزیولوژیکی و اجتماعی را شامل می‌شود.
مفاهیم توسعه بعد از جنگ جهانی دوم (1944) در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و کشورداری و در مسایل بین‌المللی جایگاه ویژه‌ایی پیدا کرده است و تعریف‌های آن، نتیجه‌ی دیدگاه‌های متفاوت آرمان‌های بشری، نیازهای نامحدود انسانی، رفاه مطلوب اجتماعی و… است.
توسعه، جریانی است چند جانبه و چند بعدی که علاوه بر بهبود شرایط اقتصادی، افزایش تولید و درآمد، تغییر در ساختارهای جامعه (سازمانی، اداری و اجتماعی) تغییر در تفکر آحاد جامعه را به همراه دارد. واژه کاوی توسعه، مستلزم مطالعه و بررسی سیر تاریخی تغییر و تحولات جوامع بشری است.
به دلیل پیچیدگی ابعاد گوناگون توسعه و وجود نگرش‌های گوناگون، تاکنون تعریف واحدی که مورد پذیریش محققان و ذی‌نفعان باشد، ارایه نشده است. دیدگاه‌های متفاوت توسعه در جدول شماره 1 به اختصار ارایه شده است.
جدول شماره 1: برخی دیدگاه‌های مختلف توسعه توسط سازمان‌ها و اشخاص
| عنوان | شرح |
| بانک جهانی | بسط طیف امکانات انسان‌ها که شامل دسترسی به حق اشتغال، درآمد، تحصیل، بهداشت و محیط زیست است. |
| میسرا | یک مفهوم متعالی، دستاورد بشری و پدیده‌یی چند بعدی است و یک ایدئولوژی محسوب می‌شود که هدف آن ایجاد زندگی پرثمره‌ی است که توسط فرهنگ تعریف می‌شود. |
| مایکل تودارو | یک جریان چند بعدی است که مستلزم تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی، طرز تلقی عامه و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است. دادلی |
| سیزر | جریانی چند بعدی است که تجدید سازمان و سمت¬گیری متفاوت کل نظام‌های اقتصادی اجتماعی جوامع بشری را به همراه دارد. توسعه، علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد، دگرگونی اساسی در ساخت‌های نهادی، اجتماعی، اداری، دیدگاه‌ها و نظرات افراد جامعه را سبب می‌شود. |
| راجرز | فراگرد مشارکت وسیع در دگرگونی اجتماعی است که به منظور ایجاد پیشرفت مادی و اجتماعی (برابری بیشتر، آزادی و دیگر ویژگی‌های ارزشی) برای اکثریت آحاد جامعه انجام می‌شود و از طریق به دست آوردن کنترل بیشتر بر محیط به دست می‌آید. |
| فرهنگ آکسفورد | هنگامی کسی یا چیزی رشد، تغییر، ترقی و پیشرفته‌تر می‌شود و در مفهوم دیگر زمانی که یک چیز وسیع‌تر، پیشرفته‌تر یا سازمان یافته‌تر می‌شود. |
ویژگی‌ها و ابعاد توسعه
توسعه مانند بسیاری از علوم و رشته‌های نظری، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که در زمینه‌های مختلف کاربرد دارد (جدول شماره‌ی 2).
جدول شماره‌ی 2: مشخصه‌های منحصر به فرد واژه‌ی توسعه
| مشخصه | شرح |
| حرکت | خارج شدن یک پدیده از وضعیت موجود. |
| دگرگونی | حرکتی که در اثر آن شکل و ماهیت جدید پیدا می‌شود. |
| توسعه | دگرگونی کیفی و ساختاری در تمام ارکان و عناصر جامعه. |
| رشد | دگرگونی کمی، کیفی و ساختاری. |
| تحول | دگرگونی، تکامل تدریجی و متوالی. |
| انقلاب | دگرگونی عمیق، جهشی و ساختاری. |
توسعه، فرآیندی است با ابعاد و هدف‌های گوناگون و مستقیم که تابع ارزش‌ها و اعتقادات جامعه است و چون برخی ارزش‌ها و شرایط مطلوب و مورد نظر هر جامعه با جوامع دیگر ممکن است متفاوت باشد، لذا هیچ الگوی عمومی و جهان شمولی برای سنجش و اقدام در مورد ارزش‌ها و به دنبال آن توسعه وجود ندارد.
ابعاد توسعه
پژوهش‌گران ابعاد مختلفی برای توسعه قایل‌اند و چهار بعد زیر را به عنوان مضامین کلیدی آن مطرح می‌کنند:
- اقتصادی: این بعد از توسعه، در حیطه تولید ثروت و بهبود شرایط فیزیکی زندگی و توزیع برابری ثروت و دارایی است.
- اجتماعی: بر اساس بهبود و پیشرفت شاخص‌های مربوط به امور بهداشتی، آموزش و پرورش، مسکن و اشتغال اندازه‌گیری می‌شود.
- سیاسی: شامل ارزش‌هایی مانند حقوق بشر، آزادی سیاسی، حق رای و شکلی از دموکراسی است.
- فرهنگی: درک و ارتقای این تفکر، که فرهنگ‌ها، القاگر هویت بخشی به انسان‌ها هستند.
از آن چه گفته شد، مشخص می‌شود، هدف و موضوع توسعه، تنها اقتصادی نیست، بلکه تغییر و رشد در تمام موضوعات جوامع بشری را مد نظر دارد و شامل مجموعه‌یی از ساختارهای نهادی، رفتاری، فنآوری، زیر ساخت‌ها و نظام‌های ارزشی است (شکل شماره 1).
(R: Armand K (2012) “Green Growth, Green Economy and Sustainable Development: Terminological and
Relational Discourse”)
بیشتر بخوانید: ویژگی جهان در حال توسعه، افتراق در بطن اشتراک | مایکل تودارو
تعریف توسعه پایدار در سطح بین المللی
طی چند دهه گذشته، توافق بین‌المللی جامعی شکل گرفت که رشد اقتصادی دیگر نمی‌تواند بدون توجه به آلودگی‌ها، ضایعات و خطراتی که فعالیت اقتصادی، نحوه‌ی تولید و مصرف بر محیط زیست و در نهایت بر جوامع انسانی وارد می‌آورد، تداوم یابد و پایدار نخواهد بود.
توسعه پایدار، توسعه‌ایی است که نیازهای زمان حال را بدون این که توانایی نسل‌های آینده در تامین نیازهایشان به مخاطره اندازد، فراهم می‌کند.
بنا بر تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه وابسته به سازمان ملل متحد، توسعه پایدار، فرآیندی است که استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، سمت‌گیری توسعه فن آوری، باید با نیازهای حال و آینده سازگار باشد.
بنابراین، خط مشی‌های اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعتی و… باید چنان برنامه‌ریزی شوند که توسعه‌ای را فراهم آورند که از نظر اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی پایدار باشد. شعار توسعه پایدار “گسترش پیشرفت بدون استفاده از منابع طبیعی توسط سازمان ملل متحد تبیین شده است.
هدف از توسعه پایدار چیست؟
پر واضح است که عمده مشکلات و چالش‌های تخریب محیط زیست در بسیاری از کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه، به دلیل فقر مالی و وابستگی شدید آحاد جامعه آن‌ها به منابع طبیعی و محیط زیست است (به خصوص بخش روستایی ).
این واقعت به همراه رشد شدید جمعیت، ضعف دولت‌ها و مشکلات سیاسی منطقه‌ای، مشکلات متعدد داخلی، جمعیت جوان بیکار و عدم اشتغال مولد و… سبب تشدید فرسایش محیط زیست می‌شود.
توسعه پایدار به مثابه فرآیندی است که در ارتقای مجموعه حیات جوامع بشری، از طریق زمینه‌سازی و ترغیب فعالیت‌های سازگار با قابلیت‌ها و تنگناهای محیطی تاکید می‌کند.
هدف‌های توسعه پایدار به شرح زیر است:
- ترویج عدالت و توزیع ثروت.
- بهبود کیفیت زندگی جوامع بشری.
- استفاده پایدار از منابع طبیعی و محیط زیست.
- حفاظت از محیط زیست.
- اجرای استانداردهای بین‌المللی مولفه‌های محیط زیست.
- برنامه‌ریزی و استقرار بلند مدت.
- انتشار صفر یا عدم انتشار آلاینده‌ها از روندهای صنعتی (مانند دی‌اکسید کربن).
فرآیند توسعه پایدار، دو اصل ناساگار، یعنی پایداری محیط زیست و توسعه اقتصادی را با یک دیگر پیوند می‌دهد. دستیابی به توسعه پایدار مستلزم همکاری دولت، سازمان‌های غیردولت، مردم و نهادهای بین‌المللی است.
نتیجه این که مهم‌ترین هدف توسعه پایدار، قابل زیست کردن عرصه‌های زندگی برای نسل‌های کنونی و آینده با تاکید بر بهبود مستمر روابط انسان با محیط زیست است (شکل شماره‌ی 2).
(ماخذ: یاوری، 1385 “توسعه‌ی پایدار (اقتصاد و سازکارها”))
چه عواملی توسعه پایدار را به تاخیر می‌اندازند؟
عامل‌هایی که نیز موثر بر توسعه پایدار را به تاخیر انداخته و دشوار می‌سازند، شامل بهره‌برداری بیش از حد از منابع غیرقابل تجدید، افزایش جمعیت و تراکم جمعیت، کاهش سرانه تولید ناخالص داخلی، مصرف کنترل نشده انرژی‌های فسیلی و محیط زیست، آلودگی و تخریب محیط زیست و کاهش یا افت توان حاصل‌خیزی زمین است.
اصول سیاست‌های توسعه پایدار
توسعه پایدار در عمل معادله‌ای است بین ضرورت‌های زیست محیطی و توسعه (شکل شماره‌ی 3) و همه جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه را در بر می‌گیرد.
اصول سیاست‌های توسعه پایدار بر پنج اصل زیر استوار است:
- به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی.
- پایدار ساختن مصرف منابع طبیعی تجدیدناپذیر.
- تولید حداقلی ضایعات و آلودگی محیط زیست.
- استفاده‌ی مجدد از ضایعات و کاهش بهره‌برداری از منابع طبیعی.
- تامین نیازهای پایه‌ی انسانی و اجتماعی (شکل شماره‌ی 3).
(R: Armand K (2012) “Green Growth, Green Economy and Sustainable Development: Terminological and
Relational Discourse”)
تعریف‌های برجسته توسعه پایدار:
توسعه پایدار مفهومی است که در اواخر دههی 1980 در نتیجه انتشار گزارش آینده‌ی مشترک ما (1987) شکل گرفت. این گزارش خلاصه دستاوردها و شکست‌های جوامع بشری را در قرن بیست و یکم را نشان می‌دهد. در جدول شماره‌ی 3 برخی از تعاریف توسعه‌ی پایدار آمده است.
جدول شماره‌ی 3: برخی تعریف‌های برجسته‌ی توسعه پایدار
| عنوان | شرح |
| کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه سازمان ملل متحد (1987) | توسعه‌یی که به نیازهای فعلی بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای خود توجه دارد. |
| دفتر محیط زیست سازمان ملل متحد | پیشرفت کیفیت سطح زندگی جوامع بشری با توجه به حفظ ظرفیت‌های سامانه‌های تامین کننده حیات کره‌ی زمین. برآوردن نیازهای نسل کنونی بدون صدمه زدن به منافع کره زمین و بدون ممانعت از تامین نیازهای نسل آینده |
| قانون حفاظت از محیط زیست (2001) | ادغام فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در راستای حفظ تعادل طبیعی و پایداری از فرآیندهای طبیعی با هدف متعادل سازی توانایی دسترسی به محیط زیست توسط جوامع یا افراد خاص از نسل معاصر و آینده است. |
| گاستون پاولوسکی (2006) | برنامه یکپارچه سازی جنبه های مختلف (اخلاقی، زیست محیطی، فنی، اقتصادی، قانونی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی) جوامع بشری است. |
| استافن (2008) | توسعه‌ایی که نیازهای اساسی انسان، موجودات و حفظ و بازگرداندن سلامت و یکپارچگی اکوسیستم زمین را برآورده می‌کند، بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای خود با در نظر گرفتن محدودیت ظرفیت بلند مدت اکوسیستم‌های زمین. |
Relational Discourse”)
مروری بر پیشینه‌ی تاریخی توسعه‌ی پایدار
پیشینه تاریخی توسعه پایدار و توجه به آن مربوط به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم در قاره اروپا و ناهنجاری‌های زیست محیطی آن دوره است. نخستین اجلاس بین‌المللی محیط زیست در سال 1951 در استکهلم تشکیل شد و در آن، بیانیه‌ای در حمایت از محیط زیست منتشر شد.
بعد از این اجلاس، تفکر در زمینه حفظ محیط زیست در کنفرانس پاریس (1968)، جنبه‌های اکولوژیکی توسعه (1968) و کنفرانس محیط زیست و انسان استکهلم (1972) را می‌توان نتیحه‌ی رشد منطقی و آگاهانه‌ی تازه‌یی نسبت به مسایل جهانی محیط زیست دانست.
متعاقب اجلاس استکهلم، در سال 1974، کنفرانس شورای جهانی کلیساها خواستار حقوق جامعه‌ی پایدار شد. در این سال با صدور اعلامیه کوکویوک که در آن توسعه‌ی بوم شناسانه مطرح شده بود، توسعه‌ی پایدار شکل رسمی به خود گرفت.
مهم‌ترین هدف این نام‌گذاری، طرح الگویی بود که برای محیط زیست زیان‌آور نباشد.
در کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه چه کارهایی انجام می‌شود؟
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1983 کمیسیونی را با نام کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه متشکل از 22 کشور به ریاست هارلم برانتلند نخست وزیر وقت سوئد تشکیل داد تا خط مشی‌های زیست محیطی بلند مدت جامعه بین‌الملل را با هدف تنظیم و ایجاد راهبردهای محیط زیستی بلند مدت برای دستیابی به پیشرفت‌های قابل دوام تا سال 2000 و بعد آن روشن سازد و به کمیسیون برانتلند معروف شد.
مهم‌ترین مسایل کمیسیون جهانی (1992) محیط زیست و توسعه
مهم‌ترین مسایلی که مورد شناسایی این کمیسیون قرار گرفت و به عنوان شرایط توسعه پایدار مطرح شد جمعیت و توسعه، امنیت غذایی، انرژی و صنعت و مشکلات شهری بود. یکی از ویژگی‌های گزارش برانتلند، تاکید بر نگرش و شیوه‌های همه جانبه جوامع (شامل تجارت) در مصرف منابع طبیعی است.
این گزارش مبنای مذاکرات کشورها برای تهیه دستور کار 21 (شامل 27 اصل برای توسعه‌ی پایدار) برای برگزاری کنفرانس ریودوژانیرو (گردهمایی زمین) در سال 1992 با حضور 172 کشور شد. در این اجلاس، طرح توسعه پایدار (دستور کار 21) برای سال‌های پایانی قرن بیستم مشخص شد.
یکی از فرازهای مهم این اجلاس، تشکیل کمیسیون توسعه پایدار تحت نظارت سازمان ملل متحد با هدف ارتقای همکاری بین‌المللی و منطقی کردن ظرفیت تصمیم‌گیری بین دولت‌ها و اقدام‌های اجرای دستور کار 21 در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی بود.
متعاقب این اجلاس در سال 1993 اولین نشست این کمیسون برگزار شد و پس از آن، اجلاس‌های متعددی هر سال برگزار می‌شود.
مفهوم توسعه پایدار چه زمانی نهادینه شد؟
به طور خلاصه توسعه پایدار از کنفرانس ریودوژانیرو در سال 1992 شکل گرفت و تحولات مربوط به آن در سه دوره خلاصه می‌شود:
- دوره‌ی اول (شکل‌گیری): در سال 1992 با برگزاری کنفرانس ریودوژانیرو با هماهنگی سازمان ملل متحد.
- دوره‌ی دوم: با برگزاری کنفرانس ژوهانسبورگ در سال 2002 تداوم پیدا کرد.
- دوره‌ی سوم: از سال 2012 با برگزاری کنفرانس ریودوژانیرو 20+.
آخرین برنامه کمیسون توسعه پایدار در سال 2015 در شهر پاریس و همزمان با اتمام هدف‌های توسعه هزاره سازمان ملل متحد در دستور کار جامعه جهانی قرار گرفت و تمام کشورها متعهد شده‌اند که در مسیر رشد اقتصادی پایدار، فراگیر و با ثبات، به مولفه‌های محیط زیستی نظیر مبارزه با تغییرات آب و هوایی و عوارض ناشی از آن، حفظ و استفاده پایدار از اقیانوس‌ها، دریاها و منابع دریایی و زمین توجه کنند.
بیشتر بخوانید: اقتصاد چرخشی و توسعه پایدار صنعت آب و فاضلاب
توسعه در مقابل توسعه پایدار
توسعه، واژه‌ای کیفی است که معادل افزایش سطح کیفی جوامع بشری تعریف می‌شود.
توسعه پایدار مجموعه‌ای از چند مفهوم پایداری اکوسیستم، محیط زیست، منابع طبیعی، توسعه اقتصادی، توسعه انسانی و رفاه است. به تعبیر دیگر، توسعه پایدار به معنای ایجاد فضایی مناسب برای فعالیت‌ها اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که تضمین کننده کیفیت مطلوب زندگی جوامع بشری باشد و بتواند هدف‌های پایدار آن‌ها را تضمین کند.
در توسعه پایدار تمام جوانب فنی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی به صورت مجموعه‌ای واحد با یک دیگر لحاظ می‌شوند و در آن استفاده بهینه از منابع طبیعی و محیط زیست، سرمایه‌گذاری‌ها، سمت گیری توسعه فن آوری‌ها و تغییرات نهادی که با نیازهای حال و آینده‌ی جوامع بشری سازگار باشد مد نظر است.
سازمان خوار و بار جهانی، توسعه پایدار را شالوده منابع منابع طبیعی و جهت دادن به تغییرات فن آوانه و نهادی می‌داند، به نحوی که تحقق نیازهای نسل فعلی و آتی جوامع بشری به صورت پیوسته تامین و تضمین شود.
شکل شماره‌ی 4 نشان دهنده ارتباط متقابل بین رشد توسعه اقتصادی، توسعه محیط زیستی و توسعه اجتماعی به همراه مولفه‌های برونی هر یک از آن‌ها است.
توسعه‌ی اجتماعی به همراه مولفه¬های برونی
(R: Armand K (2012) “Green Growth, Green Economy and Sustainable Development: Terminological and
Relational Discourse”)
نگارش و گردآوری : محمد داودآبادی و مرتضی زارع