اعضای میزگرد:

مهندس اکبری (مدیر بخش انرژی و سیالات فولاد مبارکه)
دکتر تائبی (استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی اصفهان)
دکتر صراف‎زاده (دانشیار دانشکده فنی دانشگاه تهران و رئیس کرسی یونسکو در بازیافت آب)
دکتر صفوی (استاد دانشگاه صنعتی اصفهان و مدیر جلسه)
مهندس قبادیان (معاون برنامه‎ریزی و منابع انسانی شرکت آب و فضلاب استان اصفهان)

در این میزگرد بررسی می‌شود: زیرساخت‌های موجود برای استفاده از پساب در صنعت، کشاورزی و فضای سبز، همچنین استفاده از سایر طرح‌ها نظیر انتقال آب خلیج فارس، برای جبران کمبود منابع آبی کشور

دکتر صفوی:

ضمن عرض سلام خدمت اعضای میزگرد و حضار محترم. برنامه این میزگرد را با عنوان دستاورد‌ها و چالش‌های استفاده از آب‌های نامتعارف به‎شرح زیر برگزار می‎کنیم. ابتدا اعضای محترم میزگرد نظرات خود را در رابطه با موضوع بیان می کنند. سپس حضار محترم دیدگاه‎ها و سوالات خود را مطرح کرده و در پایان نیز اعضای محترم میزگرد به موارد طرح شده پاسخ خواهند داد.

وضعیت فاضلاب استان اصفهان

مهندس قبادیان:

استان اصفهان و به ‎نوعی شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان ٩٢ شهر تحت پوشش فاضلاب دارد که از جمعیت چهار میلیون و ۵۰۰ هزار نفری که تحت پوشش شبکه آب هستند، ٣ میلیون آن‌ها تحت پوشش شبکه فاضلاب هستند؛ یعنی در استان اصفهان ۷۲% تحت پوشش تاسیسات و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب هستند که این در مقایسه با سطح کل کشور که ۴٩% است در سطح میانگین بالاتری قرار دارد.

دلیل آن این است که در شهر ما قبل از انقلاب تاسیساتی احداث شد و بعد از انقلاب نیز توسعه یافت. ما طول شبکه‌های فاضلابمان در حدود ۸۰۰۰ کیلومتر است و ظرفیت موجود در مدار بهره‌برداری ما که در ۲۵ تصفیه‌خانه موجود انجام می‌شود در حال ‎حاضر با توجه به سیاست‌های مدیریت و کاهش مصرف توسط مردم و مشترکین ، حدود ۱۶۳ میلیون مترمکعب است.

ناگفته نماند که ظرفیت ما در گذشته اندکی بیشتر بود و حدود ۱۷۰ تا ۱۷۵ میلیون مترمکعب هر سال ما پساب تولیدی در تصفیه‌خانه‌ها داشتیم. با بحث‌های مدیریتی که در استان هست به ۱۶۳ میلیون مترمکعب در سال کاهش یافت. پیش‌بینی ما این است که در سال آینده و در افق طرح به مقدار ۲۰۸ میلیون مترمکعب در سال افزایش پیدا کند.

استفاده از پساب فاضلاب در بخش کشاورزی و فضای سبز

در مورد پساب تصفیه‎ خانه‌های فاضلاب می‌دانید که توسط شرکت آب منطقه‌ای تخصیص پیدا می‌کند. بخشی از تاسیساتی که وجود ندارد و قرار است انجام بشود با توجه به سیاست‌های دولت از طریق واگذاری به بخش‌های خصوصی انجام می‌شود. ۱۶۳ میلیون مترمکعب پسابی که در اختیار شرکت آب و فاضلاب قرار دارد 50% آن تخصیص پیدا کرده است.

این 50% در دو بخش، نیمی از آن در بخش صنعت و نیمه دیگر در بخش کشاورزی و فضا‌های سبز شهرداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در استان اصفهان ما در بخش صنعتی، فولاد مبارکه و ذوب ‎آهن و نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها را داشتیم و در بخش کشاورزی و فضای سبز آبیاری غیرمثمر فضاهای سبز شهرهای شاهین شهر، فولاد شهر و برخی دیگر از شهرهای استان را داریم.

فقدان بودجه برای بهره‌برداری از فاضلاب

این تخصیص شامل بخشی است که توسط آب منطقه‎ ای انجام شده و توسط شرکت آب و فاضلابی که در بهره‌برداری قرار داشته انجام شده است.

با توجه به سیاست‌های دولت و بودجه انقباضی دولت طبیعتاً در اکثر شهرها ساخت شبکه‌های فاضلاب و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و تکمیل آن‎ها سال‌ها طول خواهد کشید.

با اعتبارات قطره ‎چکانی دولت طبیعتا نمی‌توانیم سریع‎تر به خواسته مردم و استفاده از این ظرفیت که می‌تواند در راستای مدیریت منابع آب استفاده شود، با توجه به این‎که پساب‌ها جزو آب‌های شیرین و مستمر و پایدار هستند روی آوریم.

جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی | توسعه شبکه فاضلاب

با توجه به الزامات قانونی و الزامات بخش پنجم و ششم توسعه به سمت استفاده از بخش خصوصی و استفاده از ظرفیت سرمایه‎ گذاری رفتیم. ما با قراردادهایی که در طول سال‌های گذشته بستیم با استفاده از این مدیریت قرار است که ١۴٠٢ کیلومتر شبکه فاضلاب را اجرا کنیم.

۵۱۲ هزار نفر جمعیت دیگر استان را تحت پوشش قرار بدهیم که ۸۶۵ میلیارد تومان بخش سرمایه‌گذاری‌های قراردادهایی است که منعقد شده است. کل اعتباراتی که قرار بوده به استان اصفهان در سال گذشته تخصیص پیدا کند شهرهایی که عملیات عمرانی اجرای فاضلاب در آن‌ها در حال انجام است ١۱۰ میلیارد تومان است.

اگر بخواهیم از بودجه‌های دولت استفاده کنیم بسیاری از دوره های طراحی ما به 20-30 سال افزایش پیدا می‌کند. با توجه به این ظرفیت سرمایه‌گذاری، زودتر می‌توانیم به‎ این خواسته برسیم. همان‎طور که با سرمایه‌گذاری که فولاد مبارکه انجام داد ما توانستیم در ۱۱ شهر منطقه‌های لنجان و مبارکه برخورداری خود را تقریبا به ۱۰۰% برسانیم.

نیاز به تصفیه‌خانه‌های تکمیلی فضلاب در کشور

پساب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بابت کاربری‌های خاصی تعریف شده و وقتی در صنعت و جا‌های دیگر می‌خواهد استفاده بشود به تصفیه تکمیلی‌ نیاز دارد تا بتواند استاندارد‌های لازم را بر اساس آن ارضا کند. خلاصه کلام این است که طبق الزامات ما باید از ظرفیت پساب موجود در اختیار که بخش اعظم آن تخصیص پیدا کرده، بخش دیگر آن نیاز به سیاست‌گذاری نه فقط در بخش آب و فاضلاب دارد بلکه به بخش‌های آب منطقه‌ای از جمله وزارت نیرو مرتبط می‌شود.

به‎ خصوص آن‎که در دو تصفیه‌خانه بزرگ ما که جزو دو تصفیه‌خانه بزرگ کشور است، 3 مترمکعب بر ثانیه پساب داریم که آن کاربری‌ها و استفاده‌های خاص خودش را دارد و نیاز دارد که برای این دو هم در منابع برنامه‌ای بگذاریم. ما از ظرفیت موجودمان و ظرفیتی که با استفاده از سرمایه‌گذاری می‌خواهیم در آینده انجام بدهیم در حال برنامه‌ریزی هستیم که بتوانیم سطح برخورداری‎مان را افزایش دهیم. جا دارد از بخش‌های مختلفی که با توجه به تنش آبی در استان اصفهان پیش‌قدم شدند و آمدند که سرمایه‌گذاری بکنند تقدیر و تشکر کنیم.

در این‎جا یک پازل چندوجهی شکل می‌گیرد. شرکت آب و فاضلاب می‌تواند با استفاده از منابع مالی به اجرای شبکه‌های فاضلاب و تاسیسات فاضلاب سرعت ببخشد و هم این‎که آن بخش متقاضی می‌تواند از این پساب در راستای مدیریت مصارف و منابع استفاده کند. آخر این‎که بسیاری از این کاربری‌ها تحت تاثیر رودخانه زاینده ‎رود هستند. طبیعتاً سر و سامان دادن به بخش پساب تصفیه‎ خانه‎ های‌ فاضلاب می‌تواند بارگذاری بر روی زاینده رود را کاهش دهد.

---

نقش بازیاف در آینده اقتصاد

دکتر صراف زاده:

اشتباه نشود که من دارم می‌گویم ما هرچقدر می‌توانیم باید فاضلاب تولید کنیم چون فاضلاب چیز خوبی است. خیر فاضلاب چیز خوبی نیست و با فرض آن‎که قبلش آن استراتژی Reduce, Reuse & Rcovery | 3R یعنی ما از ابتدا فرض کردیم که می‌توانیم مصرف آب را کم کنیم.

زیرا اگر منظور تولید فاضلاب بیشتر باشد یعنی مصرف آب بیشتر خواهد بود. ما فرض‎مان این است که در این فرصت‌ها تمام تلاشمان را انجام دادیم و کاهش مصرف را انجام داده‌‎ایم. اما بعد از همه این‌ها یک فاضلابی شکل گرفته است. این فاضلاب را یک چالش ببینیم یا که فرصت‌های زیادی در دل این فاضلاب وجود دارد که می‌توان از آن بهره برد. در سطح دنیا رویکرد به طرف بازیافت منابع رفته است.

اقتصاد چرخشی

حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی

مثال‌هایی از اقتصاد چرخشی | تولید، اشتغال

اقتصاد چرخشی در چین | سید حسین سجادی فر

اقتصاد چرخشی رویکردی نوین در بازگردانی انواع ضایعات به چرخه اقتصاد

فاضلاب منبع پایدار انرژی!

در حال حاضر دیگر فاضلاب را به‎ عنوان یک چالش نگاه نمی‌کنند و به‎ آن به‎ عنوان یک منبع انرژی، آب و مواد معدنی مغذی نگاه می‌کنند.

جالب است که در بعضی از کشورها فاضلاب را به ‎عنوان یک منبع فسفر می‌شناسند. علاوه ‎بر تصفیه فاضلاب از آن فسفر به دست می‌آورند به جای آن که فسفر را از منابع معدنی که غلظت آنها نیز بسیار کم است به دست آورند آن را از فاضلاب به دست می‌آورند . برخی از کشورها از جمله آمریکا نه تنها برای فاضلاب از شما هزینه ‎ای نمی‌گیرند بلکه به‎ ازای حجمی از فاضلاب که هر خانوار تحویل آن‎ها می‌دهد بخشی از مالیات‎شان را کسر می‌کند. در واقع به‎ عنوان این‎که آن شهروند دارد فاضلابش را می‌فروشد دلیل آن این است که به فاضلاب نگاه انرژی دارند و از آن انرژی تولید می‌کنند. اما آب آن از همه مهم‎تر است.

اهمیت فاضلاب در توسعه پایدار

تا قبل از این دیدگاه ما این بود که فاضلاب را که در یک فرآیندی تشکیل شده است را تصفیه کنیم، به حد استاندارد برسانیم و سپس در محیط‎ زیست تخلیه کنیم. الان رویکرد باید این باشد که ما تا حدی تسویه کنیم که این فاضلاب قابل استفاده مجدد و بازیافت باشد. می‌توانیم با اتکا به پدیده‌های طبیعی که در طبیعت وجود دارد انجام بدهیم.

چرخه آب طبیعی را در نظر بگیرید همان مقدار آبی که در میلیون‎ها سال در کره زمین بوده است الان هم وجود دارد و مشکلاتی که امروزه هست مربوط به دوره زمانی است که باید آن ریکاوری انجام شود و منابع دوباره تصفیه شوند. در این دوره ریکاوری ما حجم آلاینده‌هایی را که اضافه کردیم به منابع آبی، گاهی اوقات بیش از ظرفیت طبیعی است که کره خاکی ما دارد.

رویکردها بازچرخانی آب

رویکرد ما باید این باشد که فاضلابی را که شکل گرفته بازچرخانی محلی بکنیم. در این بازچرخانی محلی موقعیت‌های خوبی وجود دارد که ما می‌توانیم به راحتی این آب را بسته به نیاز و مصرفی که وجود دارد تا حدی که برای آن کاربرد مناسب خواهد بود تصفیه کنیم و مورد استفاده قرار بدهیم.

گاهی اوقات این فرصت‌ها به ‎اندازه فرصت‌های ساده و جالبی هستند که شما می‌توانید در یک مثلا کاربرد خانگی آب خیلی با کیفیتی را که الان تخلیه می‌شود به سینک ظرفشویی و به ‎عنوان فاضلاب دفع می‌شود، شما می‌توانید این آب را در خیلی استفاده‌های مناسب‎تری به‎ کار ببرید. مثلاً دستگاه تصفیه آبی که تحت‎عنوان دستگاه تصفیه زیرسینکی در خیلی از شهرها با توجه به افت کیفیت آب شهری خیلی از مردم از آن استفاده می‌کنند، مثلاً در تهران بالای ۳۰‎% خانوارها از آن استفاده می‌کنند، این دستگاه زیرسینکی یک انشعابی دارد که مستقیم وصل می‎شود به سینک ظرف‎شویی، بخشی از پساب تصفیه آب خانگی را به فاضلاب تخلیه می‌کند، اما کیفیت این آب از یک منظر بهتر از کیفیت خود آب شهری است.

دلیل آن‎که این اتفاق در مرحله ‎ای صورت می‎گیرد که دستگاه تصفیه آب خانگی سه مرحله فیلتراسیون رویش انجام شده است و در آن مرحله فیلتراسیون ۴ است که آن تخلیه صورت می‌گیرد. به ‎ازای هریک لیوان آب تصفیه شده که شما از شیر این دستگاه تصفیه آب خانگی می گیرید ۵ لیوان آب تخلیه می‌شود در فاضلاب. شما می‌توانید از این آبی که تخلیه می‌شود در فاضلاب در کاربردهای دیگر و جاهای دیگر استفاده کنید.

گاهی اوقات بحث بازیافت آب و فرصت هایی که در اختیار شما قرار می‌گیرد به‎ همین سادگی است. یعنی شما نیازی نیست که تصفیه ‌ای روی آن انجام دهید. آبی است که شکل گرفته در پروسه استفاده و این را ما تخلیه می‌کنیم به فاضلاب. همان‎طور که ما در بحث زباله‎ های جامد می‌گوییم که جداسازی زباله از مبدأ صورت بگیرد اما ما باید در بحث آب هم نگرش اقلیدوسی که آب را فقط سفید و سیاه ببینیم تغییر دهیم. یعنی آب را صفر و یکی نبینیم بلکه نگرش فازی داشته باشیم و آب را به ‎صورت آب خاکستری با کیفیت‌های مختلف ببینیم و تعیین کنیم که برای هر کیفیت چه مصرفی مناسب خواهد بود.

---

مفهوم بازیافت آب | کاربردهای پساب چیست؟

دکتر تائبی:

بازیافت آب یعنی طراحی تصفیه‌خانه به‎ گونه‎ای که پساب آن به ‎صورت هدفمند استفاده شود این آب بازیافتی یا وارد آب‌های پذیرنده می‌شود (آب‌های پذیرنده شامل آب‌های درون خشکی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی، یا آب‌های خارج خشکی مانند اقیانوس‌ها و دریاها می‌شود) و یا به ‎مصرف می رسد. حال چه مصارفی می‌توانیم از آن داشته باشیم؟

مهم‎ترین مصرف آن کشاورزی است، یا مصرف در صنعت، یا برای امور تفرجی. مشکلی که الان در صنعت وجود دارد این است که اولا تصفیه‌خانه‌های ما هدفمند طراحی نشده‎اند.

لزوم اصلاح تصفیه‌خانه‌ها برای بازیافت آب

حال می‌گوییم تصفیه‌خانه‌ها طراحی شده‎اند و می‌خواهیم یک هدف را برای آن طراحی کنیم، با توجه به بحران آب کشور. پس یا باید تصفیه‌خانه‌ها را اصلاح کرده یا تصفیه تکمیلی برای آن بگذاریم. برمبنای یک استاندارد ما می‌توانیم بگوییم که تصفیه ‎خانه باید اصلاح شود، یا نیاز به تصفیه تکمیلی دارد. یک استاندارد باید باشد که به ما بگوید این پساب برای کشاورزی یا صنعت یا آب زیرزمینی مناسب است یا نه.

استاندارد خروجی فاضلاب!

من به استانداردها مراجعه کردم و دیدم که ما یک استاندارد آب آشامیدنی داریم که در ابتدا وزارت نیرو و سازمان مدیریت برنامه ریزی در سال 1371 منتشر کرد و خوشبختانه در سال ۱۳۸۷ سازمان تحقیقات صنعتی آن‎را جزو استانداردها قرار داد.

این یک استانداردی است که با توجه به به‎ هنگام شدن آن زیاد هم قدیمی نیست. در مورد پساب فقط یک جدولی وجود دارد که سازمان حفاظت از محیط زیست داده و اسم آن استاندارد خروجی فاضلاب‌ها است. این جدول بر مبنای ماده ۵ آیین‎نامه جلوگیری از آلودگی آب است. در مجموعه قوانین سازمان حفاظت محیط زیست وجود دارد که در خود سایت آن‎ها هست و می‌توانید مراجعه کنید.

جدول دارای چهار ستون است که ستون اول یک‎سری پارامترهای مختلف کیفیت آب است. ستون دوم پساب فاضلاب برای ریخته شدن در آب‎های سطحی و ستون بعدی برای تزریق در آب زیرزمینی و سپس ستون بعدی برای استفاده در کشاورزی است.

ابهامات جدول خروجی فاضلاب

اما الان در واقع یک چیز خام و ابتدایی است. مثلا برای کشاورزی یک جدول داده است، درصورتی‎که شما وقتی مراجعه می‌کنید نوع محصول مهم‎ترین پارامتر در تعیین این استاندارد است. اگر محصول غیرخوراکی دارید تا محصول خوراکی که به ‎صورت خام مصرف می‌شود، استانداردی که می‌خواهد قطعا متفاوت است. پس همین‎ جا متوجه می‌شویم که یک مشکلی در کار است. مثلا شما می‌خواهید این را تزریق کنید در آب‌های زیرزمینی یا در آب‌های پذیرنده بریزید یا در آب‌های سطحی تخلیه کنید.
مهم‎ترین عاملی که در استاندارد باید از آن اطاعت شود نوع کاربری آب است. مثلاً یک آب زیرزمینی قرار است برای کشاورزی مصرف شود یا آب آشامیدنی. بنابراین دو نوع استاندارد برای آن لازم است. مثلا آبی که قرار است آب آشامیدنی شود استاندارد سختگیرانه ‎تری نسبت به آب کشاورزی نیاز دارد. این مشکلات در کشور وجود دارد و این الزامات در استانداردها باید برطرف شود.

---

منابع آب پایدار چگونه باید باشند؟

دکتر مجتبی فاضلی:

بحث اساسی ما در واقع آلودگی‌هایی است که ما آن‌ها را به ‎عنوان آلودگی طبیعی درنظر می‌گیریم در آب‌های غیر متعارف. همین آب‌های شور و لب‎شور و بحث فلزات سنگین را ما در خیلی از استان‌ها داریم و همچنین بحث نیترات که نیترات‌های معدنی ممکن است وجود داشته باشد.

بحث‌های دیگری نیز هست، مثلا آلودگی‌های خاکی و غیرخاکی که منشأ آن می‌تواند باشد.

بحث دوم من این است که کیفیت و کمیت آب اگر پایدار نباشد استفاده از آن بسیار مشکل است. آبی که دارای کیفیت بدی است اما پایدار است، مثلاً آب آرسنیک ‎دار. در استان کرمان آب را تصفیه و استفاده کردن از آن خیلی راحت‎تر از آبی است که کیفیت بهتر دارد، اما متغیر است.

از سوی دیگر مشکل ما این است که بیشتر آب‌های شور و لب شور ما که به‎عنوان آب نامتعارف به آن‎ها نگاه می‌کنیم و در مناطق مرکزی و در واقع در فلات مرکزی ما قرار گرفته است، جایی که کمبود آب شدید داریم.

الآن هم بیشتر از ۸۰% این آب‌ها دارد استفاده می‌شود. یعنی الان هم ظرفیت توسعه این آب‌ها اگر بخواهیم استفاده کنیم بیشتر از 8/1 میلیارد مترمکعب در سال نیست. در واقع این سوال پیش می‌آید که اگر من ١٠٠ لیتر آب لب شور داشته باشم خوب است یا 60 لیتر آب شیرین به‎ علاوه 40 لیتر آب دور ریز؟؟ در مناطق مرکزی این قابل تفکر است و باید روی آن فکر کرد.

لزوم جبران منابع آب برداشت شده

بحث بعدی ما این است که آب‌هایی که ما برداشت و استفاده می‌کنیم نهایتا باید به منبع برگردد. بیشتر آب‌های نامتعارفی که استفاده می‌کنید پساب که شد به‎آن می‌گویند یک منبع جدید است و ما نباید چنین دیدگاهی نسبت به ‎آن داشته باشیم. یعنی منبع آبی که از آن آب برداشتم باید بیلانش را جبران کنم و بیلانش حفظ شود، وگرنه دیگر آن منبع برای آیندگان آب نخواهد بود.

نکته دیگر این است که در کشور ما اولویت را گذاشته ‎اند بر آب شرب. مثلا می‌گویند انتقال میان حوضه ‎ای زمانی توجیه دارد که برای آب شرب باشد. به‎نام آب شرب می‌آید و در مصارف دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. من باید استقرار جمعیت و استقرار منابع آب را به‎ گونه‎ ای تنظیم کنم که با منابع طبیعی آن‎جا هم‎ خوانی داشته باشد. این منابع شکننده آب‌های غیرمتعارف که حالا به ‎صورت آب‌ های شور و لب شور و… مطرح می‌شود. علاوه‎ بر منابع شکننده آب‎ های تجدیدپذیر اتفاقاً شیرین که در مناطق مرکزی وجود دارد کاری نکنیم که مجبور شویم مثلاً از صدها کیلومتر آن‎ طرف‌تر آب بیاوریم. سپس مشکلات بعدی، اضافه شدن جمعیت و باز آب زیادتر خواستن را در پی داشته باشد.

نیاز بررسی دقیق در استفاده از آب‌های نامتعارف

بحث بعدی من این است که وقتی من آب لب‎شور استفاده می‌کنم زمانی که به فاضلاب تبدیل می‎شود شور‌تر می‌شود و این می‌آید منابع آب و خاک را از بین می‌برد. بنابراین استفاده از آب‌های نامتعارف خودش نیاز به تفکر شدید دارد. باید حتماً با یک سلیقه خاصی از آن استفاده شود.

بحث نیترات و فلزات سنگین است که در آب‌های این ‎چنینی تداخل دارد با آلاینده‌های دیگر که بعضی از آن‌ها برای بدن لازم است مثل کلسیم و منیزیم. وقتی فرآیندهای حذف نیترات از آب را می‌بینیم، متوجه می‎شویم که بیشتر از همه کلسیم و منیزیم و آب را از بین می‌برد و سپس به‎ سراغ نیترات می‌آید. نتیجه این آبی که تهیه می‌شود در واقع بدون کیفیت است و خاصیت تغذیه ‎ای و خاصیت مغذی بودنش را از دست داده است.

استفاده از آب دریا

بحث بعدی ما درباره تصفیه خانگی بود که دکتر فرمودند و به ‎نظر من نوع کاری که ما استفاده می‌کنیم کار جالبی نیست و درصد بالایی از آبی را که ما به ‎زحمت تهیه کردیم دوباره به فاضلاب می‌فرستد. مقدار آن‎هم این‎قدر نیست که صاحب‎خانه بیاید و این آب را بردارد و استفاده دیگری از آن بکند. استفاده از آب منابع در این نیز وجود دارد، که حالا آب دریا را صحبت کردند:

در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان که روستاهایی که در نزدیکی ساحل هستند در ۱۰ کیلومتری ساحل، با تانکر به آن‎ها آب داده می‌شود. درحالی‎که می‌توانند با تولید پراکنده از آب دریا استفاده بکنند. ‏آب ‎هایی داریم به‎نام آب‌های مناطق عمیق دریایی که اختلاف دمای زیادی با آب‌های سطحی دارند و دمای آن در حدود ۸ یا ۹ درجه است. از این آب می‌توان برای تامین سرمایش شهرهایی که در جنوب کشور قرار دارند و در تابستان معمولا دچار گرما هستند استفاده شود. در این آب میکرو مغذی‌هایی وجود دارد که بسیار ارزشمند هستند. از این آب در دنیا الان می‌آیند و آب الکترولیت تولید می‌کنند و یک مقدار کمی از آن را سه یا چهار دلار می‌فروشند و بسیار آب اقتصادی است که ما به ‎آن نگاه نکردیم.

ما چشمه‌های آب شیرین داریم که از زیر سطح دریای عمان بیرون می‌آید و آن اختلاف دانسیته دارد با آب دریا و به‎ دست آوردن آن خیلی کار مشکلی نیست، فقط بحث طوفان‌های دریایی برای ما ممکن است مشکل ساز باشد.
منابع دیگری داریم مانند هیدرات متان و چشمه‌های آب که در واقع منابع آینده ما هستند. در حال‎ حاضر نیز فشار را آوردند بر روی آب‌های ژرف و می‌گویند که برداشت بکنیم. این‎کار می‌تواند کار خیلی خطرناکی باشد و ما باید حتماً با ظرفیت سنجی و تفکر به ‎دنبال آن برویم. درنتیجه اگر از آب‌های لب‎شور و غیره استفاده می‌کنیم. فقط درصورتی می‌توانیم از آن استفاده کنیم که آن‎ها را جایگزین بکنیم با آب‌های با کیفیت بالاتر برای مصارف پست‎ تر، که در واقع این آب را درست استفاده بکنیم و منابع آب ما لطمه نخورد. یعنی بحث زیست‎ محیطی در این آب‌ها بسیار بسیار شکننده و بسیار بسیار با اهمیت است.

---

استفاده از پساب در صنعت

مهندس اکبری:

ما در شرکت فولاد مبارکه پروژه‌ها و اقدامات زیادی در جهت تامین پایدار آب و تاب‌آوری شرکت انجام داده‎ایم که عمده این پروژه‌ها را می‌توانم در سه بخش تقسیم‎ بندی کنم:

پروژه بازچرخانی و تصفیه آب که حجم قابل ‎توجهی سرمایه ‎گذاری شده است و تقریبا ما آب پرتی دیگر نداریم. یعنی کل پساب صنعتی که وارد پروسه تولید می‌شود، وارد تصفیه‌خانه‌های پیشرفته ‎ای که احداث شده می‌شود بعد از یک پروسه نسبتاً سنگین که کیفیت پساب کیفیت آب صنعتی را پیدا می‌کنند، دوباره مجدداً وارد سیکل تولید می‎شود.

دسته دوم، پروژه‌های کاهش مصرف آب است که معمولاً تکنولوژیکی و خیلی پیشرفته است. مقداری زمان‎بر است، چون ما باید دست‌کاری بکنیم در فرآیندهای تولیدمان، مثل هیبرید و خشک کردن برج‎ های خنک‎کننده که این‌ها هم در دست اقدام است. یک تعدادی از آن‌ها انجام و منجر شده است به کاهش مقدار مصرف آب.

دسته سوم که در واقع موضوع این میزگرد هم هست پروژه‌های تامین آب است. ما پروژه‌ های متعددی را در دست مطالعه و اقدام برای تامین آب داریم که یکی از آن‌ها مجموعه پروژه‎های تامین قسمتی از آب شرکت از پساب شهرهای اطراف است که به‎ صورت قراردادهای متقابلی با شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان این پروژه‌ها اجرایی شده است، از سال‌های 1392 به بعد. امسال خوشبختانه شروع بهره‎ برداری از این پروژه‌ها بود و پساب آن وارد شرکت شد و آن پروسه‌های تصفیه که توضیح خواهم داد شروع شد.

تامین آب صنایع از آب دریا!

مورد دوم هم تامین آب صنایع است از طریق شیرین ‎سازی و انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان بود که آن هم شروع شده که یک توضیح کوچکی خدمت شما خواهم داد. در مجموع این پروژه‌ها منجر شد که مصرف آب ما کاهش چشمگیری داشته باشد. در آینده هم خواهد داشت.
تقاضای آب مصرفی کل شرکت نزدیک به ۴۰ میلیون مترمکعب در سال بود که با پروژه‌هایی که قبلا انجام شده بود رسیده بود به ۳۰ میلیون مترمکعب در سال قبل. امسال پیش‎بینی ما این است که در انتهای سال به زیر ۱۸ میلیون مترمکعب در سال می‌رسیم با همین پروژه‌هایی که تا الان انجام شده است.

برنامه میان‎ مدت ما با همین پروژه‌ها آن است که به زیر ۱۰ میلیون مترمکعب در سال برسیم. ما قبلا به ازای تولید هر کیلوگرم فولاد نزدیک ۴ لیتر آب تازه استفاده می‌کردیم. الان رسیدیم به 75/2 لیتر. این عدد در دنیا هم بنچ‌مارک است و در صنایع فولادسازی کمتر از آن نداریم. یعنی در صنایع فولادسازی کمتر از این مقدار نداریم و این روند ادامه خواهد داشت.

پروژه پساب و پروژه انتقال آب خلیج فارس

در مقدمه، من دو تا بحث تکمیلی دارم راجع به پروژه‌های پساب و پروژه‌های انتقال آب خلیج فارس.
درمجموع نزدیک 500 میلیارد تومان پروژه‌های انجام شده داریم و 500 میلیارد تومان هم پروژه‌های دردست انجام هست که منجر شده به این کاهش چشمگیر مصرف آب.

در زمینه پساب ما دو تا فرصت خوب داریم (برای استفاده از پساب)، یکی پایداری حجمی پساب. یعنی نوسانات فصلی ندارد، نوسانات مربوط به کم‎بودن بارندگی، تنش‌های فصلی را نداریم. یعنی از نظر حجمی نسبتا پایدار است.

مورد دوم هم توسعه فرایند‌های تصفیه است که با توسعه تکنولوژی، امکان استفاده از این پساب برای ما در صنعت با قیمت‌های مناسب‌تری فراهم شده است. توسعه تکنولوژی‌های غشایی RO و UF در این زمینه به ما کمک کرده است. از جنبه‌های محیط‎ زیستی و بهداشتی برای منطقه هم حائز اهمیت هست. این بیشتر از این‎که شاید جنبه اقتصادی داشته باشد، جنبه‌های بهداشتی و محیط زیستی را دارد. ولی چالش‌هایی که ما در این ‎مدت، حالا از امسال که پساب را شروع کردیم به دریافت، با آن مواجه بودیم، آقای دکتر اشاره کردند، اولین مورد، این کیفیت پساب است.

کیفیت پساب و نیاز به تصفیه‌خانه‌های جدید

این پسابی که دارد تصفیه و وارد شرکت می‎شود، این یک حداقل استاندارد‌های آب کشاورزی را دارد که اصلا برای صنعت مناسب نیست و نوسانات کیفی و پارامترهایش هم خیلی متنوع است. ازنظر حجمی پایداری دارد اما از نظر پایداری، پارامترهاش به شدت متغیر است. ما را دچار چالش‌های زیادی کرده بود در طراحی تصفیه ‎خانه و احداث تصفیه‎ خانه تکمیلی که برای تصفیه پساب نیاز داشتیم.

بعضا هم توی این پسابی که می ‎آید آلودگی‌های مختلفی هم هست، دترجنت هست، روغن هست، کلر آزاد زیاد دارد، نیترات مخصوصا در این پساب‌ها زیاده که تمام این‌ها برای فرایند‌های صنعتی مضر است. بعضا هم یک چالشی که داریم این است که حالا تعدادی از این تصفیه‌ خانه‌ها که علاقه داریم پساب ازشون دریافت بکنیم، تصفیه‎ خانه‌های خیلی قدیمی هستند. حالا بعضی تصفیه‌ خانه‎ها با این سرمایه‎ گذاری‌هایی که انجام شد جدید است ولی بعضی از این‌ها تصفیه‌خانه‌های قدیمی است. آن فرایند خود تصفیه ‎ای هم که انجام می‎شود خیلی کیفیت ندارد و حساسیتش هم نسبت به نوسانات ورودی زیاد است. یعنی با یک تغییری که در یک بارندگی اتفاق می‌افتد، یک تغییری اتفاق می‌افتد، این نوسانات در خروجی پساب تصفیه شده تصفیه ‌خانه‌ها هم زیاد است.

در مجموع ما برای استفاده از پساب مجبور شدیم یک تصفیه‎خانه پیشرفته‌ای احداث کنیم، تصفیه‌خانه استحصال، که خروجی این تصفیه‎خانه وارد یک سیستمUF شود برای حفاظت از سیستم‌هایRO و بعد هم وارد یک سیستم RO چند مرحله ‎ای می‌شود، برای این‎که آب برپشتی قابل ‎توجه هم نداشته باشد، خودش یک معضل می‌شود تا بتوانیم یک آب قابل استفاده در صنعت داشته باشیم.

تصفیه پساب | دامنه توسعه‌ای وسیع

مجموعه سرمایه ‎گذاری‌هایی که انجام شده از نظر تصفیه، ایجاد شبکه حدود 350 میلیارد تومان است که تا الان انجام شده. ولی فعلا حجم پساب هنوز کم است. انشعابات منازل که باید وصل شوند به این شبکه هنوز کامل نشده است. تقریبا الان با این حجمی که داریم دریافت می‌کنیم، نزدیک 5/1 تا 2 میلیون مترمکعب آب را می‌توانیم از این‎ طریق تامین کنیم و امیدواریم که این توسعه پیدا کند.

ما روی حداقل 10 میلیون مترمکعب برنامه‎ ریزی کردیم. ازنظر قیمت هم قیمتی که الان با توجه به این پروسه که انجام می‌شود، قیمت پسابی که تولید می‌شود نسبتا بالا در می ‎آید. یعنی قیمت آب از این پساب بالا درمی‎آید. اگر که ما نرخ بازدهی را حساب نکنیم، با این مجموعه سرمایه‎ گذاری که تا الان انجام شده، هر مترمکعب آب صنعتی که از این ‎روش به ‎دست می‌آید حدودا 5000 تومان است. این عدد نسبت به آب خام که در دسترس است چندین برابره ولی از نظر مسولیت‎ های اجتماعی این‎کار، کاری هست که در شرکت انجام می‎شود و الان به مراحل پایانی‎ اش نزدیک می‌شود. من حالا پساب را اگر اجازه بدهید فاکتور بگیرم.

جزئیات پروژه انتقال آب از خلیج فارس

راجع به این پروژه انتقال آب از خلیج ‎فارس هم یک توضیح بدهم. یک پروژه‌ ای تعریف شده از سال 1391 با مشارکت صنایع فولادی شرق ایران که شامل شرکت‎های گل‎ گهر، مس سرچشمه و چادرملو و گهر زمین. یک مجوزی گرفته شده برای انتقال 580 میلیون مترمکعب آب درسال به فلات مرکزی ایران برای شرکت‌های شرقی.

این 580 میلیون مترمکعب تبدیل شده به سه تا فاز، فاز اولش 180 میلیون مترمکعب است که الان اجرایی شده در سه قطعه. قطعه اول آب را از بندرعباس می‌آورد تا سیرجان که این پروژه نزدیک 70% پیشرفت دارد. فکر کنم تا اوایل سال آینده این قسمت اول به بهره‎ برداری برسد. قطعه دوم هم از سیرجان تا رفسنجان است که حدود 40% پیشرفت دارد و حدود 2 سال طول می‌کشد تا اجرا بشود. اوایل سال 1399 قطعه سوم که آب تا اردکان و چادرملو می‎آید هم اجرایی می‎شود.

این پروژه یکی از پروژه‌هایی است که مطالعات و بحث‌های زیادی راجع به آن بوده، مطالعات زیاد زیست‎ محیطی و اقتصادی روی آن انجام شده است. بعضا من این طرف و آن طرف زیاد می‌شنوم که یک قیمت دارند روی آبی که با این‎روش می‌خواهد منتقل شود. مدارکی که به دست آمده از این پروژه، نشان‎ دهنده این نیست که هر مترمکعب 50 هزار تومان باشد. الان در اصفهان یک شرکتی تشکیل شده که فاز دوم همین خط لوله، همین مسیری که الان ایجاد شده، فاز دوم خط لوله اش ایجاد بشود و قسمت آب صنایع که مورد نیازشان است تامین شود.

افق 1420 پروژه خلیج فارس

طبق مطالعاتی که از وزارت نیرو دیدم در افق 1420 نزدیک 330 میلیون مترمکعب کسری آب داریم. با فرض این‎که آب موجودمان در همین حد جاری باشد. یعنی همین میانگین بلندمدت تامین آبمان باشد. که تقریبا یک سوم این مال صنعته که این می‌طلبد که ما به ‎سمت روش‌های جدیدی هم برای تامین آبمان خصوصا انتقال آب از دریا باشیم. این پروژه ‌ای که انجام شده در فاز یک، مدارکی که خدمتتون عرض می‎کنم مال قبل از این نوسانات ارزی است اواخر سال قبل، این پروژه برای فاز اولش نزدیک 3600 میلیارد تومان برای انتقال 180 میلیون مترمکعب آب برآوردهایش هست که نزدیک هزار میلیاردش مال حقابه و زیربناهای این پروژه بوده است.

یعنی برای این‎که خط دوم و سوم این پروژه اجرا شود، با ظرفیت هرکدام تقریبا 200 میلیون مترمکعب برای هرکدام نزدیک 2000 میلیارد تومان با قیمت‎ های دلار قبلی نیاز است که این را می‌توانیم تبدیل کنیم به وضعیت جاری. آبی هم که از این‎ روش استحصال می‌شود، طبق آخرین برآوردهایی که با ارز قبل از این نوسانات بوده، آب در اردکان، یعنی آب در نزدیک‎ترین جا به اصفهان، حدود 7800 تومان قیمتش است، قیمت تمام شده آب شیرین شده با پارامترهای قابل استفاده برای شرب و صنعت. این یک پروژه‎ ای است که دردست مطالعات اولیه و اجرا است.

---

سوالات | دستاورد‌ها و چالش‌های استفاده از آب‌های نامتعارف

دکتر صفوی:

قطعا سوالات و اظهارنظرهایی توسط حضار محترم هست حول محور، ماحدود بیست دقیقه فرصت داریم که اگر سوال یا کامنت یا ابهامی رو داشته باشیم از بین حضار محترم بفرمایید، یک معرفی بفرمایید بعد سوالتون رو مطرح بفرمایید:

چرا زاینده رود خشک شده؟ | خلا سیاست مصرف بهینه؟

سوال:

دوستان 40 میلیون مترمکعب در سال مصرف داشتند، به ‎راحتی هم می‌توانستند تبدیلش کنند به 18، ببخشید من کمی انتقادی صحبت می‌کنم. بعد می‌آیند بحث مسولیت‌های اجتماعی را مطرح می‌کنیم، که ما این ‎کار را کردیم، آن‎کار را کردیم، چرا این‎کار را تا الان نکرده بودند؟ یعنی باید حتما این اتفاقات می‌افتاد؟ این مسائل پیش می ‎آمد؟ رودخانه زاینده ‎رود خشک می‌شد، تا این مسایل پیش می‎ آمد؟ واقعا این یک سواله.

ما یک خلا قانونی داریم برای این موضوع که ببینیم این مدیرانی که در این مجموعه کار می‌کردند را بیاوریم سوال کنیم که شما که می‌توانستید این ‎کار را بکنید و بحث تنش آبی هم چیز جدیدی نبود. الان نزدیک سی ساله و حتی بیشتر که این موضوع مطرح می‌شود. چرا واقعا این اتفاقات نمی ‌افتد و به ‎این راحتی مدیران ما منابع ما را هدر می‌دهند و بعد از این‎ که این مسائل پیش آمد یکباره یاد این موضوع می ‌افتند و بحث مسولیت ‌های اجتماعی را هم اینجا مطرح می‌کنند.

چرا بر حفظ صنایع پرمصرف منابع آب اصرار دارید؟

سوال دیگر:

آیا ما باید به‎ هر قیمتی شده صنایع را در این استان نگه داریم؟ آیا توجیه دارد؟ حالا من بحث جانمایی اولیه را ندارم ولی واقعا این یک سوال است که ما به ‎قول معروف استفاده ‌های صنعتی را چندین سال استان برده، بعد الان این اتفاقات خشکسالی افتاده، توقع دارد دولت بیاید از بیت‎ المال استفاده کند، آب خلیج‎ فارس را منتقل کند تا کماکان این صنایع این‎جا بماند. اگر این مسائل در کشورهای خارجی اتفاق می‌افتاد آیا واقعا کماکان این استقرار صنایع در این محل ‌ها توجیه اقتصادی داشت یا نه؟

بیان تجربه‌ها در زمینه انتقال آب

سوال بعدی:

بزرگترین چالشی که روی بحث آب‌های غیرمتعارف در شهر‌ها هست برای مصرفشان، بحث سرمایه‎ گذاری اولیه است. حداقل ما در شیراز الان با این مشکل روبرو هستیم. حالا ما صنایع بزرگ نداریم، ولی بحث فضای سبزی که داریم، بحث سرمایه‎ گذاری اولیه که شما یک ‎سری خطوط انتقال می‌خواهید که این‎ها را منتقل کنید، یک‎سری مخازن قطعا می‌خواهید داخل شهر ایجاد کنید که می‌توانید از این استفاده بکنید. اگر راه‎ کاری، جایی تجربه‌ای در این زمینه هست بفرمایید.

---

لزوم صرفه‌جویی فردی و تصفیه فاضلاب

دکتر صفوی:
آقای دکتر تائبی در خدمتتان هستم.

دکتر تائبی:

نگاه کنید، وقتی که دو تا سیستمی که مطرح شد یکی استفاده از فاضلاب تصفیه شده، یکی هم استفاده از پروژه‌ های نمک‎زدایی، قیمت‌ هایی که دارد صحبت می‌شود بحث پنج هزار تومان بر مترمکعب، آن‎جا هم که 7800، احتمالا با قیمت‌های جدید حالا کم‎کم 2 یا 3 برابر ممکن است بشود، این نشان می‎دهد که ما باید برگردیم به آن بحث بهره ‌وری آب. یعنی واقعا در همه بخش ‌ها، بخش صنعت، بخش شرب، بخش کشاورزی، بحث بهره‌ وری را یک مقداری جدی‎تر بگیریم. حالا دیروز یک مقداری در این رابطه صحبت شد، ما می‌توانیم به‎ هر صورت به‎جای این‎که بگوییم هر نفر روزی 140،150،160، بعضی جاها 220 لیتر در روز یک نفر داره استفاده می‌کند، بسیاری از کشورهای دنیا این‎ کارها را کرده اند و رسانده‎اند به زیر 90. در آلمان و بسیاری از جاهای دیگر دنیا هم همین‎ جور. بنابراین این یک مقداری را به‎ ما نشان می‎دهد که باید آن را هم‎زمان ببینیم. این یک مسئله که خیلی هم مهم است.
مسئله دوم، اشاره کردند که فاضلاب تصفیه‎ شده ما کیفیتش با زمان متغیره و مشکلات عدیده‎ای دارد. حتی بعضی از تصفیه‌ خانه‌ها هم آن‎ طوری که باید و شاید کارایی آن‎ چنانی ندارد و برمی‌گردد به بهره‎ وری و مسائل دیگری که وجود دارد. بنابراین نیاز هست که حتما ما پایش دایمی داشته باشیم، رکورد داشته باشیم که واقعا این وضعیت‌ها چگونه هست و براساس آن بتوانیم تصمیم‎ گیری درستی داشته باشیم. متاسفانه خیلی جاها واقعا آن پایش ‌های لازم در این قضیه نیست. این یک مسئله بسیار مهمی است.

مالکیت تصفیه آب | دولتی یا خصوصی!؟

سوال:
یک بحث دیگری که وجود دارد، بحث مالکیت‌ها است که هنوز مسئله هست. این فاضلاب تصفیه ‎شده مال آبفا هست یا مال سازمان آب منطقه ‎ای؟ این‎هم از آن چیزهایی هست که هنوز در خیلی از شهرها مسئله است.
یک بحث دیگر این بود که الان مطرح است، شهرداری ‌ها در اکثر شهرها (شهرهای بزرگ)، برای فضای سبز استفاده می‌کنند از چاه‌ ها. مثلا در شیراز بیش از 140 تا چاه شهرداری دارد، غیر از این‎که قنات‎ ها و چشمه‎هایی که استفاده می‌کنند و مقدار دبی آن‎ها کاهش پیدا کرده است. یک طرحی مطرح هست که بیاییم تصفیه‎ خانه موضعی داشته باشیم و شهرداری طراحی و اجرا و بهره‎ برداری را به‎ عهده بگیرد و آبی که فاضلاب تصفیه ‎شده است را استفاده کنیم برای فضای سبز شهری. حالا این هم مطرح است که می‌تواند بعضی جاها جواب بدهد ولی همه‎جا واقعا این جواب نمی‌دهد. طرحی که در شیراز مطرح هست این است که در منطقه قصردشت انجام شود. این طرح حدود 4 تا 6 هزار متر زمین نیاز دارد. قیمت زمین یک مسئله، حتی بحث تصفیه ‎خانه فاضلاب ملازم با بو و آلودگی میکروبی هوا است و این یکی از مسائلی هست که همه ‎جا شاید جواب نمی‎دهد.

به‎عبارت دیگر در قسمت مرکزی، تصفیه‎ خانه داشته باشیم و بعد اگر می‌خواهیم فاضلاب را تصفیه کنیم و بعد انتقال بدهیم برای استفاده در مصارفی که جناب آقای دکتر تائبی حسابی در این مورد صحبت کردند که واقعا برای استاندارد بسیار مهم است.

موضوع بعدی که من می‌خواهم صحبت کنم در رابطه با این آبفا، یک بخشی از این فاضلاب‎ها، بحث حقابه است. در قدیم اکثر شهرهای ما شبکه فاضلاب نداشت. حتی اوایل دهه شصت صحبت از این بود در مجلس که این طرح ‌های فاضلاب فانتزی است. برای این‎که همه سیستمی که داشتیم جذبی بود. این فاضلاب که چیزی حدود 70% از آب مصرفی به فاضلاب تبدیل و به سفره‌ های آب زیرزمینی می ‎رفت عملا الان دارد جمع‎ آوری می‌شود و یک‎جا در پایین‎ترین تراز شهر ما این آب را خواهیم داشت. در نتیجه الان پایین افتادن سفره آب زیرزمینی و در بعضی جاها مشکلات فرونشست واقعا جدی هست. بیشتر مشکل فرونشست را ما در دشت‎ هایی داریم که عمدتا کشاورزی است و بهره ‎برداری از چاه‌ها به ‎طور عمده صورت گرفته است. ولی خیلی از جاها حتی صحبت می‌شود از جمع‎ آوری آب‌های سطحی، که بخشی می‌تواند بپیوندد به دریاچه و بخشی هم صرف تغذیه سفره شود و آن حقابه هم باید دیده شود.
آخرین نکته من در رابطه با این دستگاه‎ های تصفیه زیر سینک است. جناب آقای دکتر اشاره کردند. واقعا مسئله استاندارد کردن این‌ها مهم است. من می‌دانم الان شاید در سطح کشور 30% خانه ‎ها در شهر‌های بزرگ از این ابزار استفاده می‎کنند. خانم من هم فشار آورد که ما هم استفاده کنیم اما من زیر بار نرفتم. مشکلی هست که اشاره کردند که برای یک لیتر آب، 5 لیتر آب شبکه که واقعا تصفیه شده هست مصرف می‎شود. مشکلاتی که خود دستگاه و خود فیلترها دارند آن‌ها هم از جمله مشکلات است.

دکتر یزدیان (شهرداری اصفهان):

ضمن عرض تشکر. در عرض 5/1 سال گذشته یک تفاهم‎نامه شهرداری اصفهان که از بزرگترین تولیدکنندگان پساب است و آبفای اصفهان انجام شد ولی من من پیگیری کردم ظاهرا هنوز عملی نشده است. با توجه به بحران آبی استان و این‎که در این تفاهم‎ نامه قرار بود که شهرداری سرمایه ‎گذاری کرده و 400 لیتر بر ثانیه فاضلاب خام تحویل دهد، می‌خواستم دلیل اجرایی نشدن پروژه را بیان کنید.
یک مورد هم سوال از مجموعه فولاد داشتم. اعداد و ارقام برنامه‎ شان این هست که مصرف سال آینده را به 10 میلیون مترمکعب از پساب برسانند. بنا هم بر این است که علی‎الظاهر توسعه ای فولاد مبارکه نداشته باشد. دلیل این سرمایه‎ گذاری های سنگین برای انتقال آب از خلیج فارس چیست؟ آیا قرار است بارگذاری جدیدی روی بحث آب انجام شود؟

ضعف در برخورداری از تکنولوژی Reuse در تولید آب شیرین

مهندس هاشمی:
به نام خدا، دانشجوی دکتری مهندسی عمران- آب، دانشگاه صنعتی اصفهان هستم. من فقط یک دغدغه‌ای را می‌خواستم مطرح کنم در زمینه سرفصل‌های Reuse یا نمک زدایی. این‎که یک خلاء خیلی بزرگی در کشور ما هست که من خودم این را احساس کردم و با آن دست و پنجه نرم کردم، موضوع تحقیقات هست در این زمینه. در واقع خلاء آن فکر کنم در این پنل هم احساس می‌شود. این‎که در خصوص تحقیقات داخلی مخصوصا، چه بحث Reuse چه نمک‎زدایی، صحبت شود ببینیم چه پیشرفت‌ هایی صورت گرفته است. مادامی مجبور باشیم این تکنولوژی ‌های نوین را از کشورهای دیگر بخریم این یعنی هدررفت منابع و ما خیلی توجهی به این موضوع نداشتیم. چرا؟ چون تا زمانی ‎که به این مشکل برنخوردیم قبلا به فکرش نبودیم. کشورهای حوزه خلیج فارس و حتی رژیم صهیونیستی در این زمینه تحقیقات بسیار خوبی انجام دادند در بیست سال گذشته، تا جایی ‎که توانستند فرضا هزینه شیرین‎ سازی یا Reuse آب را مثلا از 6-7 یورو و 9-10 دلار، برسانند به زیر درواقع یک دلار یا یک یورو و صاحب تکنولوژی هستند الان دراین زمینه. ولی ما مجبور هستیم که این تکنولوژی‌ها را از آن‌ها بخریم.

صادرات تکنولوژی آب شیرین‌کن در کشورهای پیشرفته!

درخصوص هسته اصلی شیرین ‎سازی یا Reuse، فرضا فرایند RO یکی از فرایندهاست. این تکنولوژی را شرکت‌ هایی دارند که یکی از آن‎ها یک شرکت هلندی است. کشوری که اصلا مشکل آب و منابع آب ندارد. ولی این‌ها را تولید می‌کند، تحقیقات می‌کند و به ما می‌فروشد. خیلی جالبه که اکثر ایستگاه‌ های آب شیرین ‎کنی که در جنوب کشور ساخته و فعال شده ‎اند تکنولوژی ‌هایی هستند که ما داریم ازکشورهایی می‌خریم که اصلا مشکل منابع آب ندارند.

من فقط این دغدغه را می‌خواستم این‎ جا مطرح کنم. آقای دکتر تائبی فرمودند ما استاندارد نداریم. استاندارد نداریم چون تحقیقات نداریم. خروجی تحقیقات استاندارد است. متشکرم.

استفاده از پساب در کشور کم‌آب ما یک ضرورت است

دکتر شاه قاسمی:
بخش مهمی از سوالاتی که من داشتم را دیگر دوستان رو پرسید. ولی من موردی که می‌خواستم رویش تکیه کنم، اگرچه که به هرحال نمی‌دانم این مسئولین وزارت نیرو ظاهرا هیچ کدام امروز حضور ندارند، ولی:

حقیقتا ما در یک کشور کم آبی هستیم و مسئله استفاده از پساب به ‎هرحال یک واقعیت غیرقابل انکار است. ما چه در بخش کشاورزی، چه در بخش صنعت، چه در موارد دیگر مجبوریم این‎را به ‎عنوان یک منبع مستمر و دائمی رویش حساب بکنیم. به‎ همین دلیل قاعدتا باید دقت زیادی شود چه در زمینه طراحی و اجرا

دکتر شاه قاسمی

ضعف عمیق در نگهداری پساب!

خوشبختانه در این بخش دقت انجام می‌شود. چیزی که ما همیشه سرکلاس به دانشجویانمان هم گفتیم:

متاسفانه ما در بخش نگهداری همیشه بسیار بسیار ضعیف عمل می‌کنیم. ده‌ ها میلیارد و یا صدها میلیارد تومان پول هزینه می‌شود و یک تصفیه ‎خانه احداث می‌شود، بعد در مرحله بهره‎ برداری با حداقل امکانات با حداقل نیروی انسانی با حداقل افراد مجرب و با تجربه می-خواهند آن‎را اداره کنند. این هست که باعث می‌شود که همان‎طور که آقای مهندس اکبری گفتند کیفیت پساب خروجی متاسفانه متغیر باشد.

به‎ دلیل عدم مانیتورینگ، به‎ دلیل عدم توجه به بهره‎ برداری. این مشکل هم در مورد تصفیه‌خانه‌های آب مطرحه هم در مورد تصفیه‌خانه‌های فاضلاب.

دکتر شاه قاسمی

بعضی اوقات مطرح می‌شود که قیمت هر مترمکعب آب تمام شده الان رقم بالایی است. اگر هر مترمکعب یا فرض کنید هر لیتر آب برای این‎که ساده‎ تر بشه با یک رقمی بین 2-3 ریال هزینه کنند، برای بهره‎ برداری هم می‌توانند تصفیه‎خانه را حداکثری که برایش طراحی شده بتوانند بهره ‎برداری کنند و هم از نظر کیفی واقعا کیفیت مطلوبی را داشته باشد. سر و صدای شرکت آب و فاضلاب یا سازمان آب منطقه‌ای در می ‎آید که تصفیه‌خانه برای یک مترمکعب در ثانیه طراحی شده اما بیش‎تر از 600 لیتر در ثانیه پساب نمی‌شود از این تصفیه ‎خانه برداشت.

عمدتا به ‎دلیل مشکلات بهره‎ برداری هست. یا کیفیت خروجی مطابق آن‎چه که باید می‌بود نیست. بعد می‎رویم می‌بینیم مشکل متاسفانه در بهره برداری هست.

بهره‌برداری ناچیز از طرح‌های پرهزینه | تصفیه فاضلاب

درسیستم‌های فاضلاب یکی از شهرهای بزرگ، من در اونجا خدمت یکی ازدانشجوهایم بودم. قاعدتا آن‎جا کلی هزینه شده، واحدهای مختلفی هست، ازخود آشغال‎ گیری‎اش شروع می‌شود تا سیستم‌های هواگیری و غیره. متاسفانه از مدار بهره ‎برداری خارج بود. منتهی فقط و فقط شرکت پیمانکاری آن‎جا که از قضا خودش هم بهره‎ برداری می‌کرد دلش خوش است که آخر سر یک شعله گاز متان آن‎جا دارد می‌سوزد و در واقع این‎ را نتیجه عملکرد مطلوب سیستم می‌داند. درحالی‎که چهار تا گاو را هم اگر یک‎جا نگه‎داری و فاضلاب این‎ها را هم ببرید یک‎جا ذخیره کنید، جایی‎که هوا به آن نرسد، بعد از یک مدتی گاز متان تولید می‌شود و شما شعله‎اش را هم می‌توانید ببینید.

یعنی صرفا به دلیل حضور یک شعله در بالای یک سیستم نباید تصور شود که این دستگاه دارد کار می‌کند. قاعدتا کلیه پارامترها باید واقعا کنترل شود. لازمه‎ اش این هست که سازمان‌های متولی در امر بهره ‎برداری و نگه‎داری بهای لازم را بپردازند. توجه داشته باشند و متاسفانه عرض کردم این یکی از مشکلات اساسی هست که امیدوارم به‎ هرحال به آن توجه شده و در بهره‎ برداری دقت‌ های لازم صورت بگیرد تا اون‌هایی که مثل آقای مهندس اکبری در صنعت می‌خواهند استفاده بکنند با مشکلات تغییرات پارامترهای کیفی سر و کار نداشته باشند. خیلی متشکر.

---

مدیریت نامناسب در توزیع پساب | کشاورزی

مهندس خلیل پور (سازمان آب منطقه‎ای):

به‎ نام خدا. سلام عرض می‌کنم. می‎توانم بگویم کسری مخزن ما 58 میلیون مترمکعب است و از طرفی پساب تولیدی 163 میلیون مترمکعب است. حالا باتوجه به صحبتی که آقای مهندس قبادیان داشتند این نکته را باید دوستان توجه بکنند که این پساب که الان ما با این حجم کسری مخزن داریم، می‎شود یک کمک‌هایی به وضع آب خانگی موجود بکنیم. اما متاسفانه راه‎کارهایی مطرح می‌شود که خارج از بخش‎نامه‌ها است. از این بگذریم.

همان ‎جوری که دوستان هم فرمودند، مشکل تصفیه‌خانه‌ها نیترات است، کلی‎فرم است و به ‎هرحال نوساناتی است که ما در این تصفیه‌خانه‌ها داریم. مشکل قانونی. این تصفیه‌خانه‌ها تصفیه ‎اش با شرکت آب و فاضلاب است و تخصیص را دادند به شرکت آب منطقه ‎ای. آب منطقه‎ ای هم تا حالا هیچ تخصیصی درخصوص کشاورزی نداده است. ولی کشاورزها می‌دانیم دارند استفاده می‌کنند و متاسفانه درتوان و قدرت شرکت آب منطقه ‎ای هم نبوده که جلوی کشاورز‌ها را بگیرد.

اما این صورت مسئله را پاک نمی‌کند که الان کشاورزها دارند استفاده می‌کنند و ما هم نشستیم این‎جا پنل گذاشتیم صحبت بکنیم در مورد این موضوع که بله باید این باشد استانداردمان و این‎که تصفیه‌خانه‌مان آن شرایط را دارد. همه این‌ها درست. ما هم قبول داریم به‎ عنوان یک آب منطقه ‎ای. تمام دستگاه‌های قضایی هم آب منطقه ‎ای را می‎شناسند چرا؟ چون که اون هست که بهش گفتند برو تخصیص بده، ولی ما داریم چه‎ کار می‌کنیم؟ من سوالی که از دوستان داشتم واقعا این هست که فکر کنند چه‎ کار می‌توانیم بکنیم اصلا؟ خیلی ممنون.

برنامه برای بازچرخانی پساب به زاینده ‎رود

مهندس امینی (اداره کل فاضلاب استان):

خسته نباشید، من فقط یک سوال دارم ولی خواهش می‌کنم جواب بدهید. با توجه به این‎که همایش در اصفهان برگزار شده، یک ادای دینی هم به اصفهان باشد. یک موضوعی هست که چند وقته دوباره مطرح شده، بازچرخانی پساب به زاینده ‎رود. نظر واضح و جامعی از هیچ دستگاه دولتی در این زمینه نداشتم. می‌خواستم زحمت بکشید نظرتان را راجع به جوانب مختلف آن بفرمایید.

چرا برنامه‌ای برای استفاده از روان‌آب‌ها وجود ندارد!؟

سوال:

ضمن عرض سلام. یک گروهی دارد درباره ضرورت‌های استفاده از آب‌های نامتعارف کار می‌کند. گروهی هست که دارد کار می‌کند در خصوص جلوگیری از آب‌های متعارف به نامتعارف. مثلا فرض کنید جلوگیری از تخلیه روان‌آب‌ها به فاضلاب که امروز شهرداری این کارها را می‎کند. متولی فاضلاب شرکت آب و فاضلاب است ولی روان‌آب‌ها با شهرداری است. چرا وقتی که باران می ‎آید شهرداری هیچ‎گونه تاسیساتی برای دفع روان‌آب‌ها ندارد و می ‎آید دریچه منهول فاضلاب را باز می‌کند که روان‌آب‌ها تخلیه شود در فاضلاب.

یعنی روان‌آب‌ها این جا مخلوط می‌شود با فاضلاب. درنتیجه ظرفیت تصفیه‌خانه بالا می‎رود. آب آلوده می‌شود و عوامل دیگر. GIS آیا نمی‌تواند کمک کند؟ الان آیا ما جلوی شهرداری را نمی‌توانیم بگیریم؟ که تاسیسات شما کجاست؟ کجا آب را دفع می‌کنید؟ هیچ‎گونه اقداماتی صورت نمی‌گیرد. به‎ خاطر این‎که بار مالی دارد برای شهرداری، برای دولت. به‎ خاطر همین هست که همه سکوت کردند و شما هم نمی‌توانید این‎جا خیلی موثر واقع شوید. ولی به ‎هرحال در این کنگره‌ها، این مقاله‌ها را می‌نویسند ولی هیچ‎گونه این به فعلیت نمی‌رسد.

---

پاسخ سوالات:

---

مصرف آب فولاد مبارکه و ذوب‌آهن نصف شده است!

دکتر صفوی:
اگر اجازه بفرمایید یک تقسیم کاری بین نقطه‎ نظرات بکنیم، به‎ نحوی سوالاتی که مطرح شد را از اعضای پنل داشته باشیم. چون چهارتا سوال از بخش صحبت‌هایی که آقای مهندس اکبری داشتند راجع به فولاد هست. از ایشان شروع می‌کنیم. بعد آب و فاضلاب هست بعد هم بقیه.

مهندس اکبری:
چند تا نکته را عرض کنم. من هیچ‎موقع نگفتم 40 میلیون داریم مصرف می‌کنیم. فولاد مبارکه مطالعات و قرارداد احداثش مال قبل انقلاب است. آن موقع هم مطالعات کاملی داشته، همین‎طور صنایع دیگر مثل شرکت‌های ذوب آهن و … صنایعی هم که این‎جا مستقر می‌شوند مثل جمعیت سکنه شهری است. این‎جوری نیست که هرموقع خواستیم این‌ها را برداریم، هرموقع خواستیم کوچ بدهیم. قاعدتا به دنبال یک راه‎کارهای دیگر باید باشیم برای برطرف کردن مشکلات.

این سالی هم که ما رسیدیم به 18 میلیون مترمکعب، این‎جوری نبوده که یک سوییچ توی جیب من باشد این‎را امسال روشن کرده باشم این عدد 28 میلیون پارسال، امسال شده باشد 18 میلیون.

ما با 500 میلیارد سرمایه‎ گذاری‌هایی که انجام دادیم (از سال 90-91 شروع شده) امسال یک مقداریش به بهره‎ برداری رسید. آن‌هایی که اجرایی هستند به‎این موضوع احتمالا اشراف بیش‎تری دارند. تا شما بخواهید یک سرمایه ‎گذاری را شروع کنید، مطالعات دارد، مقدمات دارد، تا به بهره‌ برداری برسد زمان خودش را دارد. این مورد اول.

سرمایه پروژه انتقال آب خلیج فارس | 100% توسط صنایع نه دولت

مورد دوم هم این‎که:

ما هیچ انتظاری نداشتیم که تا الان هم همین‎جور بوده که دولت برای ما کاری بکند که کاری هم نکرده. ما را به خیر دولت امیدی نیست. یعنی آن سرمایه‎ گذاری ‎هایی که انجام شده واقعا استانی بوده با همکاری شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان بوده. آن آبی هم که دارد منتقل می‌شود از خلیج فارس برای صنایع، 100% سرمایه‎ گذاری خود صنایع است. اصلا دولت در این زمینه هیچ نقشی ندارد. در پروژه‌های دولتی الان پروژه‌هایی داریم که بالای 20 سال است تعریف شده و دارد اجرا می‌شود ولی هنوز هم به بهره‎ برداری نرسیده است.

مهندس اکبری

قیمت آب بهترین ابزار کنترل بهره‌وری

مورد بعدی هم سر بهره‎ برداری و قیمت آب است. بالاخره هرچه قیمت آب بالاتر برود بهره‎ وری آب هم بیش‎تر می‌شود. اگر آب قیمتش 10 هزارتومان شود، قطعا این مصرفش این‎قدر نیست. برای مصرف خانگی فکر کنم الان حدود متری 450 تومان هست. اگر که تا این قیمت است مصرف هم همین است. اگر که قیمت تغییر کرد، مصارف هم کم می‌شود. یعنی در اقتصاد آب قیمت حرف اول و آخر را می‌زند.

ما در فولاد سرمایه‎ گذاری جدیدی هم نداریم. حالا این را هم یکی از دوستان سوال کردند. نه سرمایه‎ گذاری جدیدی داریم، نه توسعه جدیدی داریم. این پروژه‌هایی که دارد انجام می‌شود برای تامین همین فرایندهایی هست که تا الان دارد انجام می‌شود. که این بارگذاری هم که الان داریم حدود 18 میلیون مترمکعب، همین هم برداشته شود. این 18 میلیون مترمکعب در شرایط نرمال می‌تواند 5/1% آورده ما باشد.

یک نکته‎ ای هم راجع به پساب گفتند. قیمت پساب یک قیمتی هست که ما هزینه کردیم، شامل استهلاک هزینه‌های بهره‎ برداری، هزینه‌هایی که صرف می‌کنیم در این پروسه‌های طولانی که این را تبدیل کنیم به آب صنعتی. بالاخره این قیمت مالی تمام شده است. یک ارزش اقتصادی هم داریم که برای هر صنعتی متفاوت است. ممکن است با این قیمت برای یک صنعت صرف کند یک کاری را انجام بدهد، با ارزش اقتصادی تا یک‎ حدی ارزش داشته باشد که یک‎ کاری را انجام بدهد برای یک صنعت. ممکن است اصلا نشود کشاورزی کرد. این بستگی دارد به طبقه صنعتی که دارد استفاده می‌کند.

---

دلیل ناپایداری قیمت پساب

مهندس قبادیان:

اشاره فرمودند که قیمت پساب متغیر است. تا حدودی درست است. اما علت؟ متاسفانه کلان‌شهر اصفهان شبکه جمع‎ آوری آب باران ندارد. بسیاری از کلان‌شهرها شبکه جمع‌آوری آب باران ندارند. طبیعتا فاضلاب محصول استفاده مردم از آب است. تغییراتی در کیفیت آب که اتفاق نمی‌افتد، پس فاضلابشان هم نباید تغییرات داشته باشد.

ولی چرا بعضا اتفاق می‌افتد؟ چون انشعابات غیرمجاز وجود دارد. چون شبانه کسی درب منهول را باز می‌کند و چربی و نخاله می‌ریزد داخل فاضلاب. که طبیعتا این می‌تواند کیفیت را تحت تاثیر قرار بدهد. تصفیه‌خانه‌ها هم میزان ظرفیتشان برای متعادل ‎سازی، چه ازنظر حجمی و چه ازنظر کیفی متغیر است. طبیعتا دبی ما هنگام بارندگی علی‎ رغم این‎که شبکه‌های کشور به ‎صورت مجزا طراحی شده، نباید آب باران را انتقال بدهد. ولی معمولا در محاسبات 10 تا 20 درصد طراحی درنظر می‌گیرند. ولی در اصفهان بعضا در هنگام بارندگی دبی ما تا 2-3 برابر افزایش پیدا می‌کند. حالا توسط عوامل مختلف، کل آب باران انتقال پیدا می‌کند به تصفیه‎ خانه. طبیعتا ناخواسته می‌تواند کیفیت را یک مقداری تحت‎تاثیر قرار بدهد.

---

دیدگاه صراف‌زاده در مورد ورود تکنولوژی به عرصه تصفیه فاضلاب

دکتر صرافزاده:

در مورد تحقیقات اشاره کاملا درستی کردند. تحقیقات در زمینه استاندارد‌ها نیاز هست، ولی حرف دیگر ایشان هم بحث تکنولوژی‌ها بود. در بحث تکنولوژی‌ ها، تکنولوژی ‌هایی که ما در حوزه محیط‎ زیست کار بگیریم، بحث بلوغ تکنولوژی خیلی نکته مهمی هست که باید مورد عنایت قرار بگیرد. شما فرض کنید تکنولوژی قنات در برابر تکنولوژی وارداتی پمپ، تکنولوژی بالغ شده است در برابر تکنولوژی ‎ای که نابالغ بود و ما به‎درستی از آن استفاده نکردیم. برای این‎که این بحث تکنولوژی را خدمت شما بگویم، تکنولوژی نویی را که می‌بینیم در دنیا مطرح شده بلافاصله می‎گوییم که این‎را منتقل کنیم. نه خیلی اوقات درواقع دانش فنی که در کشور وجود دارد راه‎کارهای بهتری را برای مشکلات حوزه آب ما دارد. در همه حوزه‌ها همین‎ جور است.

ببینید مثلا شما می ‎آیید تکنولوژی سنتی که در آن فرض کنید خمیر مایع تولید می‎شد با تکنولوژی ‎ای که با دستکاری ژنتیکی محصولات کشاورزی را می‌خواهد بهره‌ وری ‎اش را افزایش بدهد، این‌ها تکنولوژی بالغ در برابر نابالغ هست. در حوزه‌های مختلف این مثال‌ها را می‌شود زد که حتما در بحث تحقیقات این منجر به تکنولوژی بشود. بحث این است که چه ‎قدر ما آمدیم در واقع با رویکرد طبیعت محور به فناوری نگاه کردیم؟ باید به این توجه شود.

استفاده از خدمات خیرین آب‎رسان

دکتر فاضلی:

یکی از دوستان گفتند که منبع اعتباری دیگری می‌توانیم داشته باشیم؟ من چون ارزیابی می‌کنم پروژه‌های شرکت آب و فاضلاب را، شرکت آب و فاضلاب روستایی زنجان پروژه‎ای را در سال 93 شروع کرد تحت عنوان امکان‎ سنجی استفاده از خدمات خیرین آب‎رسان. جالب این‎جا بود که در سال 96، 29 میلیارد تومان در زمینه آبرسانی روستایی هزینه کردند، 14 میلیارد تومانش را ازطریق خیرین آب‎رسان تامین کردند. می‌توانید باخودشان تماس بگیرید و از تجربه‎ شان استفاده بکنید. درزمینه آب باران هم مشکلاتی که الان شهرداری‌ها دارند، بیشتر بحث نگهداری آب هست. چون ما بارندگی‎مان پیوسته نیست. آب را اگر نگه‎ دارند فاسد و خراب می‌شود. راه حل دارد ولی متاسفانه سراغ ما دانشگاهی ‎ها نمی‌آیند که حلش کنند.

جمع‌بندی میزگرد:

دکتر صفوی:

خیلی متشکر اگر کمتر از یک دقیقه بخواهم یک جمع‎ بندی از مسائلی که در این پنل مطرح شد بگویم این است که:

ما در استفاده از آب‌های نامتعارف اعم از بحث پساب‌های تصفیه شده و همین‎طور آب‌های با کیفیت شور و لب‎شور موانعی که در جلویمان هست فقط موانع اجرایی نیست، فقط موانع قانونی نیست، فقط مسائل فرهنگی نیست و فقط هم استانداردها نیست.

دکتر صفوی

مجموعه این‌ها است. آقای دکتر تائبی اشاره کردند که ما خلاء استاندارد در زمینه استفاده از پساب‌ها را داریم. اشاره شد که قوانینی که بین وزارت نیرو، شهرداری‌ها، جهاد کشاورزی خلاء قانونی که بین این‌ها در مسئولیت‌های قانونی‎شان وجود دارد. اشاره شد به مسائل اقتصادی که در اجرا هست. مترمکعبی چه ‎قدر در می‎ آید؟ جایگزین هست؟ جایگزین نیست؟ همه این ها مسائل اجرایی ما است. و یک مسئله‎ ای که به‎ خوبی اشاره شد، مسئله فرهنگی در حقیقت تولید فاضلاب است.

آیا فرهنگ تولید فاضلاب در کشور وجود دارد؟

ببینید ما انتظاری از تصفیه‌خانه فاضلاب داریم که پساب استاندارد به ‎ما تحویل بدهد. حالا با استاندارد‌هایی که وجود دارد. ولی آیا شبکه‌های فاضلاب ما و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب ما هم فاضلاب بهداشتی استاندارد تحویل می‌گیرند یا نه؟ این به کجا بر می گردد؟ به‎ ما مردم که داریم فاضلاب را در خانه‌ها تولید می‌کنیم. از کارگاه‌های صنعتی از نقاط مختلف شهر تحویل شبکه فاضلاب می‎دهد، آن استانداردهای ورود به شبکه فاضلاب را ندارد.

از تعویض روغنی گرفته، از کارگاه آب‎کاری گرفته، از فاضلاب‌های عفونی بیمارستان‌ها گرفته، از یونیت‌های دندانپزشکی گرفته که حاوی فلزات سنگین هست، همه این‌ها دارد می‎رود به شبکه و تصفیه ‎خانه ‎ای که انتظار داریم خروجی‎اش استاندارد باشد. هیچ تصفیه‌ خانه‎ ای نمی‌تواند این‎ کار را انجام بدهد. بحث کنترل در مبدا، کنترل یا رعایت فاضلاب هایی که با استاندارد وارد تصفیه‌خانه‌ها بشود جزو مواردی هست که باید درنظر گرفته شود. قطعا جمع ‎بندی می‎تواند کامل ‎تر شود. خیلی متشکر از صبر و حوصله‎ ای که نشان دادید و در این جلسه شرکت کردید.

منبع : نشریه علوم و مهندسی آب و فاضلاب | دانشگاه صنعتی اصفهان 23 آبان 1397