پنج گفتار مدیریتی پیرامون آب کشور
مجید قنادی
شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
ویژه‌ی مدیران ارشد شرکت‌های آب و فاضلاب
طی دهه گذشته شاید اگر بیان شود موضوعاتی تحت عنوان، کم‌آبی، بی‌آبی، بحران آب، سوءمدیریت آب، آینده آب کشور یکی از 3 مورد اصلی در بحث‌های سیاستی کشور بوده، به گزاف نگفته باشیم.
اما همان‌طور که نویسنده محترم بیان کرده شناخت ماهیت بنیادی واژه‌ها و عبارات نقش مهمی در مواجه و ارائه راه‌کار در مورد آن دارد.
مفهوم دقیق بحران آب چیست؟ تمیز بحران آب با کم‌آبی آب چه کمکی به مدیران می‌کند؟ از همه مهم‌تر ضمن شناخت دقیق این مفاهیم، فرآیندهای مدیریت آن‌ها باید چگونه باشد.
آیا تاکنون برچسب کردن سوءمدیریت به مسائل و مشکلات آبی امری گره‌گشا بوده است؟ آیا ریشه مشکلات آبی کشور در نحوه مدیریت است یا نحوه مواجه با مشکلات این حوزه؟
چکیده
با نگاهی به وظایف، ساختار نیمه خصوصی و مدل منظومه‌ای تعریف شده برای اداره‌ی شرکت‌های آب و فاضلاب، این پرسش در ذهن متبادر می‌شود که مدیران ارشد چنین شرکت‌هایی که خدمات آن‌ها، زیربنایی و وقفه ناپذیر و در عین حال با محدودیت در منابع آبی، مالی، انسانی و… رو به رو است و باید پاسخگوی خواسته‌های مشترکان و مقام‌های استانی و ملی باشند، از چه توانایی‌هایی باید برخوردار باشند تا به توانند بخشی از مسیر طولانی شرکت را در انجام شایسته‌ی وظایف خود رهبری کنند؟
گذر ایام به ما آموخته است که یک مدیر موفق، افزون بر برخورداری از پنج خصلت صلابت، صراحت، صبوری، صداقت و صمیمت و توانایی برقراری تعامل‌های مثبت و اثرگزار بر کارکنان و سازمان‌های هم ارز و نهادهای بالادستی، باید از قدرت محاسباتی و درک درست رخدادها و پدیده‌ها نیز برخوردار باشد. برون داد چنین ویژگی‌های ممتازی، در نوشته‌ها و سخنان او ظاهر و در معرض قضاوت قرار می‌گیرد.
آگاهی بخشی و توانمندی مدیران شرکت‌ها
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که مدیران، برآمده از جامعه‌ای هستند که در آن، مطالعه، به عنوان یک نیاز فردی تعریف نشده است و به دلیل اشتغال به امور روزمره، کم‌تر و شاید فرصتی برای مطالعه‌ی مطالب غیراداری مرتبط با حوزه‌ی کاری خود را -که پیش نیاز و لازمه‌ی آگاهی، شناخت و تحلیل وقایع محسوب می‌شود-، ندارند و وظیفه‌ی شرکت مادر تخصصی در جایگاه هادی و گرداننده‌ی مدل منظومه‌ای است تا آن چه را که برای آگاهی بخشی و توانمندی مدیران شرکت‌ها، برای حضور اثرگزار در مراوده‌ها و نشست‌های استانی و منطقه‌ای نیاز است، تدوین و در اختیار آنان قرار دهد.
به تجربه ثابت شده است که هر چه مدیران ارشد یک شرکت، تواناتر باشند، مکاتبه‌های پیرامونی آن شرکت با مرکز، کم‌تر، استقلال او بیشتر و در مدار دورتری از شرکت مادر تخصصی قرار می‌گیرد. این نوشتار بر آن است تا در حدود حوصله‌ی مدیران ارشد شرکت‌های آب و فاضلاب و البته در حد بضاعت نگارنده، به اختصار پنج موضوع رایج در گفت و گوهای مدیریتی پیرامون آب کشور را بیان دارد.
سرآغاز | چشم‌انداز مصرف آب ایران و جهان
بر طبق گزارش جمعیت سال 2020 سازمان ملل، جمعیت جهان از 773/7 میلیارد نفر در نیمه‌ی سال 2020 به حدود 937/8 میلیارد نفر در نیمه‌ی سال 3520 و 876/9 میلیارد نفر در نیمه‌ی سال 2050 فرونی می‌باید که دو سوم آن در شهرها ساکن خواهند بود.
بر مبنای این گزارش، جمعیت ایران در نیمه‌ی سال 2020، 2/84 میلیون نفر بوده است و در نیمه‌ی سال‌های 2035 و 2050 به ترتیب به 5/92 و 6/94 میلیون نفر خواهد رسید. این در حالی است که در صد سال گذشته، رشد جهانی مصرف آب شش برابر شده و با آهنگ رشد سالانه‌ی یک درصد، هم چنان در حال افزایش است.
تداوم افزایش مصرف جهانی آب، تابعی از رشد جمعیت و توسعه‌ی اقتصادی، تغییر در الگوهای مصرف و مانند آن است. با پذیرش این واقعیت که حجم منابع آب در هر منطقه به تقریب ثابت است، یکی از دشواری‌های پیش روی بشر در حال و آینده، موضوع مدیریت مسؤولانه‌ی منابع آب و پاسخگویی به تمامی نیازها در عین رعایت محدودیت‌ها است.
جمعیت رو به رشد و روند رو به فزونی تولیدهای کشاورزی و صنعتی، نه تنها نیازمند بهره‌وری کارآمد و پایدار از منابع آب است، بلکه آن را به یکی از نیازهای نخستین و ضرورت‌های توسعه بدل ساخته است. می‌دانیم که آب، الفبای آبادانی و گنجینه‌ی مشترک تمام انسان‌ها است. همه به آب نیاز دارند و زمانی که خلاء بین توان تأمین و شدت تقاضای آن، مهار نشود، زبان مفاهمه و گفت و گو را در همه‌ی ابعادی محلی، ملی، منطقه‌ای و حتا بین‌المللی، به زبان مخاصمه می‌تواند تغییر دهد.
تاثیرپذیری بالای شرکت‌های آب و فاضلاب از دولت
تجربه‌ی سه دهه‌ی اخیر در مدیریت شرکت‌های آب و فاضلاب این واقعیت را هویدا می‌سازد که شرکت‌های آب و فاضلاب، هر چند در بطن خود و مطابق قانون، شرکت‌های نیمه خصوصی محسوب می‌شوند، اما به دلیل تبعیت از برنامه‌ی قیمت‌گزاری دولت بر خدمات خود و اتکای وثیق به منابع مالی دولتی برای اجرای پروژه‌های آب و فاضلاب، از الگوی حاکم بر اداره‌ی کشور، بسیار متأثر و زیان دیده‌ا‌ند.
در نگاه کلی، کشور ما بر مبنای الگوی سیاسی و نه اقتصادی اداره می‌شود و مدیران آن، اغلب مدیریت علمی را در کنش‌ها، برنامه‌ها و مواجه‌ها با پدیده‌ها رعایت نمی‌کنند و رفتار کارکنان آن‌ها مطابق فرهنگ کشاورزی و نه صنعتی است. در چنین شرایطی، مدیران آب و فاضلاب در مراوده‌های مدیریتی و اجتماعی برای جلب حمایت از برنامه‌ها و برون دادهای حوزه‌ی کاری خود و احیاناً پاسخگویی به پاره‌ای از کاستی‌ها و رویدادها که در خدمت‌رسانی مستمر و بی‌وقفه، اجتناب ناپذیر است، به ضرورت، مطالبی را بیان می‌دارند که خواننده و یا شونده‌ی تیزبین، با دقت و تأمل در آن‌ها، میزان توان محاسباتی و تحلیل درست واقعیت‌ها را استنباط می‌کند.
در ادامه به نمونه‌هایی از برخی موضوع‌های رایج در گفت و گوهای مدیریتی پیرامون آب کشور، با هدف آگاهی و توانمند سازی بیشتر مدیران ارشد شرکت‌ها، به اختصار اشاره می‌شود.
شماره یک – بحران آب یا مشکل کم آبی؟
در بسیاری از سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و نوشته‌ها از واژه‌ی «بحران آب» برای بیان تقلیل موجودی منابع آب متأثر از کاهش نزولات آسمانی و عدم تناسب آن با نیازهای آبی استفاده شده و می‌شود.
باید گفت که بحران حادثه‌ای با ویژگی‌های ناگهانی (غیرمنتظره)، غیرقابل پیش‌بینی و مقطعی (کوتاه مدت) است که با بروز خسارت‌های جانی و مادی همراه است و حال آن که خشکسالی‌های حاکم بر بخش‌هایی از کشور، یک پدیده‌ی اقلیمی با ماندگای بیش از یک دهه است.
ویژگی‌های چنین پدیده‌ای با ویژگی‌های شناخته شده‌ی بحران، هم سنگ نیست. بر این مبنا واژه‌ی «بحران آب» برای بیان مشکلات ناشی از کم آبی، واژه‌ی درستی نیست و شایسته است به جای آن، از همان عبارت «مشکل کم آبی» استفاده شود.
فرآیند مقابله با بحران آب
گذشته از مفاهیم مستتر در واژه‌ی «بحران آب» که به اختصار به آن اشاره شد، مقابله با بحران یک چرخه‌ی حداقل سه مرحله‌ا‌ی پاسخ، جبران و پیشگیری را در بر می‌گیرد.
در مرحله‌ی پاسخ که مدت آن حداکثر چند روز است، تمام تلاش‌ها معطوف به نجات آسیب دیدگان و اموال آن‌ها و استقرار حادثه دیدگان و تثبیت شرایط است و مرحله‌ی جبران، مجموعه اقدام‌هایی است که به مدت چند ماه تا چند سال به طول می‌انجامد تا شرایط به حالت نخستین پیش از بروز بحران بازگردد.
خلاصه آن که در هنگام رخداد بحران، به دلیل حاکمیت نوعی اضطرار در دستاندرکاران به ویژه در مرحله‌ی پاسخ، به ریشه‌های وقوع بحران پرداخته نشده و تنها به اقدام‌هایی برای برطرف ساختن و یا کاستن از پیامدها و آلام آن اکتفا می‌شود.
حاکمیت چنین رویکردی در هنگام کم آبی و افزایش تقاضا برای آب، که در شبکه‌های آب‌رسانی، به شکل افت فشار و یا نوبت‌بندی توزیع آب ظاهر می‌شود، مسؤولان را صرفاً به چاه اندیشی برای رفع مقطعی کم آبی وادار می‌سازد و اغلب راه کارهای مهندسی با تکیه بر بودجه‌ی عمومی کشور ارایه می‌شود.
در حالی که می‌دانیم که نظام آب‌رسانی یک منطقه، جدای از سایر نظام‌های اجتماعی، اقلیمی، تأمین غذا، مالی، فرهنگی و مانند آن نیست و در موارد بسیاری، ریشه‌ها و راه حل‌های پایدار آن را در خارج از حوزه‌ی مدیریت آب باید جست و جو کرد.
حساسیت به موضوع آب نباید خارج از تعادل تحریک شود
توجه داشته باشیم که ایجاد حس ناامنی عمومی پیرامون کمبود آب، که گاهی با هدف برانگیختن حساسیت‌ها و جلب توجه به موضوع آب انجام می‌شود، نه تنها دردی را دوا نخواهد کرد، بلکه ظن بی‌اعتمادی به توانایی مدیران را تقویت و در میان مدت، بی‌تفاوتی جامعه به گفته‌های آنان را رونق می‌بخشد.
نباید به این پندار نادرست دامن زد که «چون خشکسالی آمده است، کاری نمی‌توان کرد.» کشور ما پیش از آن که دچار «فقر آبی» متأثر از کاهش نزولات آسمانی باشد، مبتلا به خشکسالی اقتصادی– اجتماعی و شاید «ورشکستگی آبی» باشد. به این معنا که در مقایسه با کشورهای غرب آسیا، وضعیت سرانه‌ی منابع آبی کشور ما، به مراتب بهتر از بسیاری از کشورهای این منطقه است، اما شاید به درستی از آن استفاده نمی‌کنیم.
شماره دو- اصطلاح «روز صفر» چیست؟ و چگونه مدیریت شد؟
در ژانویه 2018 مقام‌های شهر کیپ تاون آفریقای جنوبی – با جمعیت حدود 4 میلیون نفر-، اعلام کردند که این شهر تنها برای 3 ماه دیگر آب دارد. کیپ تاون به شکل کاسه‌ای در زیر کوهستان تیبل (Table) قرار گرفته است و در گذشته به دلیل بارش‌های زیاد برف در کوهستان، به بهشت منابع آبی مشهور بود.
مسؤولان محلی روز 12 آوریل 2018 را «روز صفر» که در آن شهروندان، آب مورد نیاز خود را به میزان 25 لیتر آب برای هر نفر، باید از 200 ایستگاه برداشت عمومی تأمین کنند، اعلام کردند. برای جلوگیری از رسیدن به «روز صفر» اقدام‌های زیادی انجام شد.
مدیریت بحران آبی، شهر کیپ تاون آفریقای جنوبی
در فوریه‌ی 2018 تخصیص آب به بخش کشاورزی محدود شد. در همان ماه، کشاورزان ذخیره‌ی اضافی آب خود را به شهر فرستادند.
تعرفه‌های آب افزایش یافت و مصرف آب در استخرها، چمن‌زارها و سایر بخش‌‌های غیرضروری ممنوع شد. در ژانویه‌ی 2018 با به کارگیری سامانه‌ی مدیریت فشار در شبکه‌ی توزیع، 10 درصد از مصرف آب شهری کاسته شد.
با تشکیل کمپین هشدار و آگاه سازی، میزان آب باقی‌مانده در سد و میزان مصرف آب، از طریق تابلوهای الکترونیکی بزرگ مستقر در بزرگراه‌ها و آزاد راه‌ها، به عموم مردم نشان داده شد. به هر خانواده، یک نقشه‌ی مصرف آب داده شد و خانواده‌ها قادر بودند مصرف آب خود را با همسایگانشان مقایسه کنند.
شیرین سازی آب دریا، استفاده از سفرهای زیرزمینی و اجاره‌ی چاه‌های خصوصی، از جمله راهکارهای پیشنهادی برای تأمین پایدار آب این شهر است و هزینه‌ها و جوانب زیست محیطی آن مورد توجه قرار گرفت و این چنین شد که کیپ تاون به روز صفر نرسید.
شماره سه – کارآمدی و یا ضعف در مدیریت آب کشور؟
در برخی مکاتبه‌های نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی و یا در پاره‌ای از شنیده‌ها و نقدها، به صراحت و یا در فحوای سخن، به عبارت‌های «ضعف مدیریت»، «سوء مدیریت»، «عدم کارآمدی مدیریت» «نداشتن برنامه‌ی منسجم»، «عدم نگاه علمی به طرح‌ها و هزینه‌کردها» و مانند آن اشاره و استناد می‌شود و از آن به عنوان علت العلل و مهم‌ترین دغدغه‌ی آب کشور یاد می‌شود.
سوءمدیریت یعنی چه؟
جدای از انگیزه‌های پیدا و پنهان در بیان بی‌پرده و یا در پرده‌ی چنین عبارت‌ها و اظهارنظرهایی که اغلب با هدف فشار و تأثیرگذاری بر مدیران و ترغیب و الزام آنان به انجام خواسته‌های دیگر بیان می‌شود، باید توضیح داده شود که مراد از بیان مشکل سوء مدیریت، به چه معناست؟ و شاخص‌های آن چیست؟ و چگونه سنجش می‌شود؟
آیا می‌توان بدون ارایه‌ی دلیل، صرفاً وقوع هر حادثه‌ی ناخوشایندی را تنها به شیوه‌ی مدیریت منتسب دانست؟ و آیا عامل‌های دیگری در رخداد آن مؤثر نبوده‌اند؟ آیا بروز یک رخداد که ریشه‌ها و علت‌های آن، پیش از آن که به مدیریت منابع آب و توزیع آب مرتبط باشد، بیشتر معطوف به سایر حوزه‌ها است، به تمامی، نشان ضعف مدیریت است؟
شاخصه‌های بررسی سوءمدیریت چیست؟
در پاسخ به چنین ابهام‌هایی ابتدا باید گفت هم چنان که می‌دانیم ایجاد، توسعه و عرضه‌ی خدمات آب و فاضلاب با شش ویژگی کمیت و کیفیت و هزینه‌ی مناسب و استمرار، پوشش و رضایتمندی آحاد مشترکان، در زمره‌ی یکی از نیازهای پایه و ضروری اجتماعات انسانی است که همه‌ی دولت‌ها به آن اهتمام داشته و دارند.
میزان موفقیت دولت‌ها، در نیل به این هدف، با هفت معیار بسندگی (کفایت)، خوشایندی (مطلوبیت)، برابری (عدالت)، هم‌زیستی، خودکفایی، ساختارمندی و آزادی و انعطاف‌پذیری در معرض قضاوت و داوری است.
به بیان دیگر قضاوت صحیح و متقن پیرامون میزان تحقق برنامه‌ها و وعده‌ها و سنجش قوت‌ها و کاستی‌های احتمالی، با شاخص‌های کمی تعیین و تحلیل می‌شود و نمی‌توان و نباید رخداد یک حادثه و یا بیان یک خواسته را با اهرم ضعف و عدم کارآمدی مدیریت، بدون بیان شاخص‌های آن توجیه کرد. چنین رویه‌ای نه تنها از منظر اخلاقی پسندیده نیست و از نگاه قانونی نیز محل اشکال است، بلکه انجام امور و پیگیری آن را از مجرای درست آن خارج می‌سازد و نوعی رانت و روابط نادرست آشکار و پنهان را ترویج می‌دهد.
بحران‌ها عواملی برای تحریک سیستم مدیریتی
دوم آن که فراموش نکنیم که در بطن عبارت‌هایی این چنین که مدیریت آب را هدف قرار می‌دهد، همیشه نوعی از عطش توسعه نهفته است. تجربه نشان داده است که در تمام کشورها، دولت‌ها، برای تغییر رفتار، به مشکلات و حتا فاجعه‌های طبیعی و یا انسانی نیاز دارند.
رخداد مکرر زلزله در ژاپن، آن کشور را سرآمد مدیریت زلزله در جهان معرفی کرده است و یا توانایی کشور هلند در مدیریت سیل، نتیجه‌ی سیلاب‌های زیادی است که در این کشور جاری می‌شود و یا تحریم‌های تسلیحاتی در دوران جنگ تحمیلی، کشور ما را به خودکفایی نسبی در صنایع نظامی رسانده است.
با بروز مشکلات است که تغییر رویه‌ها روی می‌دهد و کارآمدی ارتقا می‌یابد و سوم آن که ریشه‌ی بسیاری از مشکلات آب کشور را، هم چنان که گفته شد، در بیرون آن و در سایر حوزه‌ها باید جست و جو کرد و نباید دولت را تنها منشاء و علت‌العلل مشکلات دانست. باید به این باور برسیم که در حوزه‌ی آب، همه مسؤول و تأثیرگزار هستند و با شناسایی فرصت‌ها، پذیرش عدم قطعیت‌ها و پویایی و تعامل است که گره از تنگناها گشوده می‌شود.
شماره چهار – «امنیت آبی» و «حکمرانی آب» چیست؟
در مقام تعریف، امنیت، میل و کششی فطری در انسان است که او را از خطرات احتمالی که حیات او را تهدید می‌کند، برحذر می‌دارد.
در جهان امروز، امنیت، موضوعی نسبی است و نه مطلق، زیرا قدرت که مبنای تحصیل امنیت است، متغیر، نسبی و متفاوت است و به تبع آن، امنیت که حاصل قدرت است، نیز نسبی است و نه مطلق. و هم چنان که واژه‌ی «خطر» به تعریف‌های قدیم آن محدود نیست، تعریف صلح و امنیت نیز، متناسب با اقتصاءهای زمانی و مکانی و چگونگی تعامل انسان با محیط‌های پیرامون خود، در تغییر است. بین توسعه و امنیت نیز رابطه‌ی متقابل وجود دارد. به این معنا که توسعه در سایه‌ی امنیت روی می‌دهد و میزان توسعه یافتگی یک جامعه نیز در ضریب امنیت آن نقش آفرین است.
مفهوم امنیت آبی
امنیت آبی، به معنای فراهم بودن آب کافی با کیفیت و هزینه‌ی مناسب، برای تأمین سلامت، معیشت و سایر نیازهای صنعتی و کشاورزی، در عین رعایت ملاحظات زیست محیطی و عدم تخریب منابع آبی است.
امنیت آبی که همه‌ی دولت‌ها در پی دستیابی و یا استمرار و پایداری آن هستند، موضوعی است که با سیاست آمیخته است و حاصل مشارکت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مهندسی آب است و شش سرفصل کمبود آب و کیفیت آن، آب و جوامع آینده‌ی انسانی، دسترسی به آب، اکوهیدرولوژی و راه کارهای مهندسی، سیاست‌ها و برنامه‌ها و ظرفیت سازی، آگاه سازی و مشارکت اجتماعی و ذی‌نفعان را در موضوع آب شامل می‌شود.
امنیت آبی و حکمرانی آب
امنیت آبی، پیش از آن که به ساختار و چگونگی مدیریت آب معطوف باشد، ناظر بر حکمرانی آب است.
حکمرانی، یک فرآیند تصمیم‌گیری است و یک امر رسمی و دولتی نیست و محدود به آن نمی‌شود. دولت، تنها یکی از اضلاع حکمرانی است.
پایه‌های اصلی حکمرانی آب، در مشارکت عمومی نهفته است. در این زمینه لازم است تصویر واضح و درک درستی از مفهوم حکمرانی آب، شیوه‌ها، ذی‌نفعان و مجریان آن پیش روی مدیران محترم قرار گیرد که به دلیل گستردگی مباحث آن، از ظرفیت این نوشتار مختصر خارج است .
برای آگاهی بیشتر در این زمینه، مطالعه‌ی فصل سوم کتاب «مدارا و مدیریت شرکت‌های آب و فاضلاب»، چاپ سوم، صفحه‌های 100 تا 107 که به تفضیل پیرامون حکمرانی خوب در مدیریت آب شهری پرداخته است، توصیه می‌شود. بدیهی است بازخوانی شیوه‌های حکمرانی آب و بهره‌گیری از آن در دوران جدید، راهگشای مدیریت نوین آب می‌تواند باشد.
شماره پنج – آیا کمبود آب منجر به جنگ می‌شود؟
در روزگار ما تعریف آب، به کالایی راهبردی با قدرت اثرگزاری بر حوزه‌های اقتصادی، زیست محیطی، فرهنگی و اجتماعی و حتا نظامی تسری یافته است.
آب یکی از ابزارهای قدرت است و همانند هر کالای دیگر، ارزش آن، به عرضه‌ی زمانی و مکانی آن وابسته است.
آب، یکی از ده چالش عمده‌ی کشور ما شناخته می‌شود که بیشتر جنبه‌ی اجتماعی و مهندسی دارد.
به رغم آن که در پاره‌ای از گزارش‌ها و تحلیل‌های پیرامون وضعیت آب در منطقه‌ی غرب آسیا و شمال آفریقا (منطقه‌ی مِنا) به سابقه‌ی منازعات و پتانسیل درگیری بر سر تصاحب منابع آب اشاره و تلاش شده تا موضوع آب را عامل مؤثر در بروز جنگ‌های آینده در این منطقه معرفی کند و در کشور ما نیز رخداد تنش‌های اجتماعی در مخالفت با انتقال آب و یا اعتراض به کمبود آب گزارش شده است؛
آب قربانی جنگ نه عامل جنگ!
اما با دقت در مستندهای مرتبط با خشونت‌های آب، این نکته محرز می‌شود که در اغلب و شاید تمامی خشونت‌های مستند شده در تاریخ، از آب، بیشتر به عنوان یک ابزار، هدف و یا قربانی جنگ یاد شده است و نه به عنوان عامل و علت اصلی درگیری‌ها.
در محافل سیاسی، ثابت شده است که کمبود آب، به الزام به معنای جنگ بر سر آب نیست و این گزاره که «کمبود آب، منجر به جنگ می‌شد»، یک تصور باطل است.
در عین حال باید توجه داشت که آب، از عمق استراتژیک برخوردار است و دولت‌ها به تنهایی قادر به حل مشکلات آن نیستند. متأسفانه در کشور ما، موضوع آب، به درستی تعریف و شفاف نشده است و متولی آن صرفاً دولت و ابعاد آن تنها به حوزه‌ی فنی و مهندسی محدود شده است و حال آن که، هم چنان که گفته شد، موضوع آب، پیش از آن که به مدیریت بازگردد، ناظر بر موضوع حکمرانی است که پایه‌های اصلی آن در مشارکت عمومی نهفته است.
ضمن آن که ارایه‌ی آمارهای متفاوت و گاه متضاد، به همراه برخی پنهان کاری‌ها، نوعی سردرگمی در موضوع آب ایجاد کرده است. این نکته نیز حائز توجه است که هر چند از نگاه آماری، خشونت‌ها و ناهنجاری‌ها، بیشتر در مناطق خشک جهان روی داده است، اما هم‌چنان که در نظام هستی، آب، به عنوان منشاء حیات و عامل پیوند دهنده‌ی همه‌ی موجودات زنده است، در مناسبات اجتماعی نیز باید به عنوان محور صلح، تعامل، هم‌زیستی، تفاهم و همکاری معرفی شود و نه عامل اختلاف و درگیری.
منابع
برای آگاهی بیشتر پیرامون مطالب این نوشتار، مطالعه‌ی منابع زیر توصیه می‌شود:
- قانع، علی‌اصغر؛ قنادی، مجید (1398) “مدارا و مدیریت شرکت‌های آب و فاضلاب”، چاپ سوم، شرکت آب و فاضلاب قزوین
- پاکروح، شاهین؛ قنادی، مجید (1397) “رویکرد اجتماعی و درون سازمانی، نیاز و ضرورت مدیریت آب کشور”، نشریه‌ی علمی- ترویجی علوم و مهندسی آب و فاضلاب، سال سوم، شماره‌ی 4، صفحه‌های 72-65
- مدنی، کاوه (1394) “خرافات آب در ایران”، موسسه‌ی آموزشی و مهندسی 808، آموزش‌های تخصصی عمران و معماری، زمستان 1394، www.civil808.com
- کاشانی، مجتبی (1382) “نقش دل در مدیریت”، سازمان مدیریت صنعتی ایران، چاپ اول
- Maksimovic C. & Tejada–Guibert J. A. (2001) “Frontiers in Urban Water Management”, IWA
- Department of Water and Sanitation, City of Cape Town, (2018), “Water outlook 2018”, Report Revision 25, updated 20 May, City of Cape Town, Isixeko Sasekapa Stad Kaapstad
- David B. (2018) “Day Zero, Defeat Day Zero”, CHIEF EXECUTIVE OFFICER, OPEN CHANNEL, JOURNAL AWWA, MARCH, 110:3
- POPULATION REFERENCE BUREAU (2020) “2020 WORLD POPULATION DATA SHEET”, worldpopdata.org