صنعت آب و فاضلاب فرانسه | بخش اول : سیمای عمومی
دکتر سید حسین سجادی‌فر، مسعود خشائی، محمد داودآبادی و هنگامه دولتشاهی
دورنمای اقتصاد در سری مقاله‌های پیوسته خود به بررسی صنعت آب و فاضلاب کشور فرانسه پرداخته است.
در این مجموعه به واکاوی ابعاد مختلف این صنعت از نحوه توزیع، قیمت‌گذاری، سیستم فاضلاب، عملکرد بخش خصوصی و.. می‌پردازیم.
بدون شک مطالعه کشورهای پیشرو در زمینه آب و فاضلاب دید روشنی از وضعیت جهانی این صنعت و جایگاه کشور، همچنین امکان توسعه یا بهبود زیرساخت‌ها و چهارچوب‌های موجود در این زمینه به متخصصان می‌دهد.
در همین رابطه دورنمای افتصاد پیش‌تر نیز در 10 بخش مجزا به بررسی صنعت آب و فاضلاب آلمان پرداخت.
اهمیت آب
آب بعد از اکسیژن ضروری‌ترین ماده‌ی حیات است، به طوری که طی قرن جاری تقاضای آن با رشد جمعیت، توسعه‌ی کشاورزی، شهرنشینی و صنعتی افزایش یافته است.
مطابق گزارش‌های نهادهای بین‌المللی، بیش از 80 درصد از کل بیماری‌های کشورهای کم توسعه به آب اختصاص دارد (1.5 میلیارد بیماری) و درحدود یک سوم از تخت‌های بیمارستان‌ها، ناشی از بیماری‌های مرتبط به آب است..
صرف نظر از زیان‌های اقتصادی ناشی از بیماری‌های آب، کاهش توان و ظرفیت تولید افراد، هزینه‌های تامین و توزیع آب آشامیدنی سالم برای جمعیت جهان تا سال 2010 میلادی، سالانه حدود50 میلیارد دلار برآورد شده است.
بعد از مباحث مرتبط آب با زندگی و بهداشت، امروزه آب به کالایی با اهمیت در بستر عامل‌های اقتصادی تبدیل شده است. از منظر اقتصادی آب نیز بسیار حایز اهمیت است و یکی از نهاده‌های اصلی در تولید بسیاری از کالاها به خصوص در کشاورزی و صنعت است و ردپای آن را می‌توان در بیشتر کالاها مشاهده کرد.
مدیریت منابع آب، از دیدگاه جهانی با توجه به محدودیت‌های آن بسیار حایز اهمیت است، به طوری که حجم کل آب‌های موجود در کره‌ی زمین، رقمی در حدود ۱٬۴۰۰ میلیون کیلومتر مکعب تخمین زده شده است.
اگر چه، مجموع حجم آب‌های موجود زمین زیاد است، اما بیش از ۹۷ درصد آنها در دریاها و اقیانوس‌ها (آب‌های شور) متمرکز هستند که غیرقابل استفاده برای مصارف عمومی می‌باشد و تصفیه‌ی آنها مستلزم منابع مالی سرمایه گذاری اولیه، صرف هزینه‌های فراوآن بهره‌برداری (به خصوص برق و انرژی) و پیامدهای غیرجبران ناپذیر محیط زیستی است.
آب‌های شیرین
آب‌های شیرین و قابل استفاده، 3 درصد از مجموع آب‌های کره‌ی زمین است و حدود ۲ درصد آن به صورت یخ و یخچال‌ها در مناطق قطبی تجمع یافته است و از یک درصد آب باقی مانده، بخش زیادی در اعماق زمین بوده که استخراج آن مشکل و از دسترس به دور است.
نتیجه این که آب‌های موجود در دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و اتمسفر (آب قابل بارش) و قابل مصرف فقط 0.014 درصد مجموع آب‌های جهان را تشکیل می‌دهند که بسیار اندک است.
امروزه در بسیاری از نقاط دنیا، کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها و دغدغه‌های دولت‌ها است و با افزایش حجم استحصال آب، افزایش حجم تقاضا، رشد جمعیت، آلودگی منابع آبی و سایر عامل‌ها، منابع آبی در حال کاهش است.
سهم هر نفر از ساکنان کره‌ی زمین از منابع آب 9 هزار مترمکعب در سال 1998 بوده و پیش‌بینی می‌شود که در سال 2025 به 5.1 هزار مترمکعب کاهش یابد.
اهمیت فاضلاب
جمع‌آوری، انتقال، تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب به صورت یکپارچه، بخش مکمل تولید آب در یک فرآیند چرخه‌یی، تحت عنوان “چرخه‌ی کوچک آب” محسوب می‌شود.
نقش و اهمیت فاضلاب از دیدگاه بهداشت عمومی، حفظ محیط زیست، آبیاری کشاورزی و مصارف صنعتی (کالای واسطهی در ادبیات اقتصادی) مورد توجه است.
طی یک قرن گذشته با رشد و افزایش جمعت و توسعه‌ی شهرنشینی، رشد مراکز صنعتی و کشاورزی و آلود‌گی‌های هوا به گازهای سمی، آلودگی محیط زیست و به تبع آن نابودی منابع آبی، موضوع فاضلاب، اهمیت بیش‌تری پیدا کرده است، به طوری که سازمان ملل متحد دهه 1980 را به عنوان “دهه بین‌المللی تامین آب سالم و بهسازی” معرفی کرد.
آلودگی‌ها و تهدیدات زیست‌محیطی فاضلاب
باکتری‌ها و میکروب‌های بیماری‌زا مانند وبا، طاعون، اسهال خونی و… در فاضلاب‌ها وجود دارند که در صورت ورود به منابع آبی، سبب آلودگی و شیوع بیماری‌ها می‌شود.
از سویی، ورود مواد میکروبی، آلی و معدنی (فلزات سنگین) به طبیعت و انسان‌ها به دلیل عدم تصفیه کامل فاضلاب، یکی دیگر از تهدید‌های زندگی امروزه محسوب می‌شود.
فاضلاب‌ها از عامل‌های اصلی آلودگی محیط زیست می‌باشند، به طوری که بسیاری از منابع آبی قابل دسترس در نواحی مسکونی به دلیل عدم رعایت دفع بهداشتی فاضلاب‌ها آلوده شده‌اند و سازمان‌های مرتبط با تامین و توزیع آب مجبور به تامین آب از نواحی دورتر شده‌اند.
این موضوع مستلزم، صرف منابع سرمایه مالی فراوان و افزایش بهای تمام شده مصرف‌کنند‌گان آب می‌باشد. البته این نکته حایز اهمیت است که منابع آب هر چند در چرخه‌ی طبیعت تجدیدپذیرند، ولی مصرف بی‌اندازه و به تبع آن تولید فاضلاب و عدم دفع بهداشتی آن توام با بحران‌های کم آبی، سبب نابودی منابع آب سالم و پایدار در آیندهی نه چندان دور می‌شود.
عدم دفع صحیح فاضلاب‌ها، سبب آلودگی محیط زیست، آلودگی منابع آب، افزایش هزینه فرصت از دست رفته و گرفتگی منافذ خاک است.
در بسیاری از مناطق با توجه محدویت‌های منابع آبی، از پساب فاضلاب‌های تصفیه شده به عنوان یک منبع آبی نامتعارف پایدار در کشاورزی و صنعت استفاده می‌شود.
هم چنین از پساب‌های جامد و لجن حاصل از فرآیند تصفیه نهایی فاضلاب در مصارف کشاورزی و راهسازی استفاده فرآوان می‌شود.
مشخصه‌های فرانسه
فرانسه، بزرگ‌ترین کشور اروپای غربی اتحادیه اروپا و سومین کشور بزرگ قاره اروپا است. بر پایه مشخصه مساحت، فرانسه پهناورترین کشور اروپای غربی، اتحادیه اروپا و از منظر جمعیت رتبه دوم کشورهای اتحادیه اروپا، پس از جمهوری فدرال آلمان را دارد.
فرانسه، مرزهای جغرافیایی مشترکی با کشورهای بلژیک، لوکزامبورگ، آلمان، سوییس، ایتالیا، موناکو، اسپانیا و آندورا دارد (شکل 2-1). سطح مساحت کشور فرانسه، شبیه شش ضلعی است، که سه ضلع آن به مناطق دریایی منتهی می‌شوند (دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس).
علاوه بر خاک اصلی این کشور در قاره اروپا، سرزمین‌های دیگری که به طور عمده جزیره ای هستند (فرادریایی)، تحت حاکمیت دولت فرانسه قرار دارند، مانند کالدونیا، والیس و فوتونا در شرق استرالیا، جزایر سنت مارتین در محدوده قاره آمریکای شمالی و جنوبی و جزایر مایوت در جنوب قاره آفریقا و گویانِ در اقیانوس اطلس و در همسایگی برزیل.
تقسیمات کشوری در خاک اصلی کشور فرانسه شامل ۲۲ استان (ایالت) که استان‌ها به ۹۶ شهرستان تقسیم شده‌اند.
استان‌ها تحت مدیریت دولت مرکزی اداره و تحت نظارت شورای انتخابی محلی فعالیت می‌کنند.
هر استان به کانتون‌ها (زیر بخش‌ها) و بخش‌هایی تقسیم شده و هر بخش شورای شهر و شهرداری مستقل و خاصی دارد.
شهرستان‌های فرانسه به ۳۴۲ بخش تقسیم که بخش‌ها به ۳٬۸۸۳ زیربخش(Canton) تقسیم شده‌اند.
زیربخش‌ها در مجموع، ۳۶٬۵۶۹ دهستان را تشکیل می‌دهند.
افزون بر این، ۷۳۰ دهستان در فرانسه به عنوان دهستان‌های ضمیمه شناخته می‌شوند.
این دهستان‌ها که پیش از این مجزا بوده‌اند، بعدها به دهستان‌های بزرگ‌تر ضمیمه شده‌اند، اما هنوز بخشی از اختیارات محلی خود را نگاه داشته‌اند (شکل 1-1).
جایگاه فرانسه در جهان از جهات مختلف
فرانسه دارای جاذبه‌های طبیعی بسیاری نظیر، جاذبه‌های ساحلی در مناطق شمالی و غربی و مناظر کوهستانی که به طور عمده مربوط به رشته کوه‌های آلپ، در بخش شرقی است. بخش‌های شمالی و شمال شرقی فرانسه، آب و هوایی معتدل و بخش‌های جنوبی، آب و هوایی مدیترانه ای (گرم و شرجی) دارند.
بخش‌های غربی فرانسه، اقلیم اقیانوسی دارند، که سطح بارش بالایی دارند و زمستان‌هایی معتدل و تابستان‌هایی گرم را تجربه می‌کنند. سایر مناطق، از تابستان‌هایی گرم، گاهی طوفانی و زمستان‌هایی سرد برخوردارند.
این کشور، پنجمین اقتصاد بزرگ جهان و از نظر برابری قدرت خرید، در رتبه ششم جهان قرار دارد.
از منظر استانداردهای بین‌المللی، فرانسه یکی از کشورهای پیشرو است و در چندین نهاد بین‌المللی نظیر گروه هشت، گروه بیست، سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی، سازمان تجارت جهانی و… عضویت دارد و یکی از کشورهای پیشرو در تاسیس اتحادیه اروپا است.
برخی از مشخصه‌های کلان و اقتصادی فرانسه منطبق بر جدول 1-1 است
اتحادیه (فدرال) شرکت‌های آب فرانسه
این اتحادیه، در سال 1938 به نمایندگی شرکت‌های آب و فاضلاب برای حمایت و پشتیبانی از خدمات صنعت آب و فاضلاب کشور در بخش‌های خصوصی و دولتی فرانسه تاسیس شد.
این اتحادیه (فدرال) شامل هفت شرکت بزرگ آب در کشور فرانسه می‌باشد (شکل 3-1). این اتحادیه با کمک هفت کمیسیون (اقتصادی، علمی و فنی، حقوقی، اجتماعی، روابط مشتری، امور اروپایی و سلامت و ایمنی) که کارشناسان شرکت‌های عضو آن هستند، انجام فعالیت می‌کند.
این اتحادیه در پایان سال 2013 حدود 90 هزار عضو در داخل و خارج فرانسه داشته که به 45 میلیون نفر در بخش آب (فاضلاب 29.3 میلیون نفر) خدمات ارایه می‌کند.
هدف اتحادیه شرکت‌های آب فرانسه، ارایه خدمات گسترده و بینش‌های خردمانه به ارایه‌دهندگان گوناگون در مدیریت تامین و توزیع آب و خدمات متنوع و گسترده فاضلاب نظیر، مقامات منتخب مشترکان، نمایندگان شهرداری‌ها، مقامات دولتی، روزنامه نگاران، واحدهای نهادی غیردولتی در فرانسه و سرتاسر قاره اروپا است.
در واقع، وظیفه اصلی اتحادیه شرکت‌های آب فرانسه، ارایه خدمات بهینه آب و فاضلاب و بهداشتی برای مشترکان نظیر:
کیفیت آب، حفظ منابع، سیاست‌ها و راهبردهای متنوع زیست محیطی، چارچوب قانونی و نظارتی حرفه ای آب، جنبه‌های اجتماعی، انتظارات مصرف کنندگان و… است.
حوزه فعالیت اتحادیه فدرال در سطح بین‌المللی
این اتحادیه (فدرال)، هم چنین متکی به تخصص فنی اعضا، و تجربه‌های میدانی در مدیریت خدمات آب و فاضلاب برای انجام تجزیه و تحلیل‌های لازم در مسایل جاری صنعت آب و فاضلاب است.
این اتحادیه، در مجامع بین‌المللی و اروپایی، نماینده دولت جمهوری فرانسه است که به طور خاص پاسخ‌گوی مسایل مرتبط به موضوعات فنی، مهندسی، اقتصادی و حقوقی خصوص فعالیت‌های صنعت آب و فاضلاب در مدیریت بخشی و بین‌المللی است.
این مرکز عضو فعال و پایدار در اتحادیه اروپا، انجمن ملی تامین و توزیع آب و فاضلاب اتحادیه اروپا ، انجمن بین‌المللی آب و انجمن بین‌المللی بهره‌بردان آب آشامیدنی خصوصی و بهداشتی است.
شکل 3-1، زیر مجموعه فعال شرکت‌های اتحادیه (فدرال) آب فرانسه را نشان می‌دهد.
سازمان اطلاعات و پیش‌بینی‌های اقتصادی فرانسه
این نهاد فرانسوی در سال 1958 در شهر پاریس تاسیس شده و وظیفه آن ارایه خدمات مشاورهی اقتصادی و راهبردی به شرکت‌های خصوصی بزرگ و مقامات دولتی است و 50 شرکت مشاورهی آن در پاریس مستقر هستند.
این نهاد، شرکتی مستقل است و وظیفه عمده آن، ارایه خدمات به تمام بخش‌های مهم و کلیدی فرانسه است.
تخصص این نهاد، در سطح منطقهی و بین‌المللی است و به موضوعاتی مانند اثرات اجتماعی و اقتصادی و محیطی، پویایی تقاضا و بازار و بازاریابی راهبردی، خدمات عمومی شهری و… کمک می‌کند.
این مرکز به طور عمده نظر به رسالت سازمانی، عهده‌دار نگهداری، ثبت، طبقه‌بندی و گزارش‌گری اطلاعات جامع در زمینه‌های گوناگون است
این نهاد بر پایه مهارت‌های چند رشتهی اقتصاد کلان، اقتصاد بخش عمومی، جامعه شناسی، مهندسی، بازاریابی و مطالعات پیش‌بینی، مدل‌ها و ابزارهای تحلیلی بنا شده است.
دسترسی به منابع آب (بحران آب – وضعیت حال و روند آینده)
بر پایه اطلاعات نهادهای بین‌المللی، بین توانایی تامین آب و شدت تقاضای آن در جهان شکافی وجود دارد که سبب بروز بحران می‌شود.
منابع آبی مطمئن و پایدار در فرانسه فراوان است، اما پراکندگی منابع آبی در کشورها جهان همگن نمی‌باشد. اصطلاح بحران آب، اشاره به وضعیتی دارد که آب سالانه هر کشور (روان آب سطحی/ جمعیت) به ازای هر نفر کم‌تر از 170000 مترمکعب در سال باشد.
وضعیت این شاخص به شرح زیر است (بر پایه شاخص بحران آب فالکن مارک):
• بیشتر از 1700: بدون بحران (یا تنش آبی).
• 1700-1000: فشار بحران.
• 100-500: کمبود بحران.
• کم‌تر از 500: بحران آبی مطلق.
چالش کم آبی و بروز بحران آب
بحران آب، عدم دسترسی کافی به منابع آبی پایدار و استفاده‌های محیط زیستی است و در برخی کشورها (به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک) در حال افزایش و گسترش است.
بحران آب، توسط گزارش‌های دولتی، سازمان‌های بین‌المللی (سازمان ملل متحد و سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی) برای پررنگ‌تر کردن موضوع، نقش و اهمیت آن استفاده فراوان می‌شود.
نظرات جامعی برای شاخص اندازه‌گیری بحران آب وجود ندارد و مراجع گوناگون شاخص‌های متفاوتی از آن ارایه کرده‌اند (جدول 2-1).
سازمان ملل متحد در گزارشی جامع عوامل موثر بر بحران آب را میزان نامتناسب بارندگی، توزیع نامناسب مکانی و زمانی، مصرف نامتناسب آب، کمیت آب، شیوه متنوع مصرف و ضعف مدیریت مصرف آب معرفی کرده است.
یکی از چالش‌های عمده کشورهای جهان، عدم دسترسی به آب شیرین و فشار بر منابع آبی (برداشت بیش از حد منابع آب) است که بخش زیادی از جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار داده است.
در حال حاضر تنش آبی در برخی کشورهای بزرگ توسعه یافته، در حال ظهور و در مناطق پرجمعیت جهان (نظیر ایالات متحده آمریکا، چین، هند، آفریقای جنوبی، مکزیک و کشورهای حاشیه دریای مدیترانه) مشاهده می‌شود.
این شاخص، نسبت مصرف آب خانگی، صنعتی و کشاورزی را نسبت به منابع تجدیدپذیر آب بارش، آب‌های سطحی و زیرزمینی را اندازه‌گیری می‌کند.
تغییرات اقلیمی در اروپا | خشکسالی و سیلاب
بر پایه گزارش کمیسیون اروپا (2014)، اتحادیه اروپا در سه دهه گذشته به طور فزآیندهی از خشکسالی‌های مکرر و شدید رنج برده است.
در واقع، بین سال‌های 1976 تا 2006، تعداد مناطق و جمعیت تحت تاثیر خشکسالی به تقریب 20 درصد افزایش داشته است.
یکی از شدیدترین خشکسالی، که بیش از 100 میلیون نفر (حدود یک سوم مناطق اتحادیه اروپا) را تحت تاثیر قرار داده، در سال 2003 رخ داده است.
بر پایه گزارش کمیسیون اروپا (2010)، خشکسالی تنها مشکل قاره اروپا نیست، بلکه سیلاب‌ها و طغیان فصلی رودها، از شایع‌ترین بلاهای طبیعی این قاره هستند. و تعداد وقوع آنها (فراوانی نسبی) از 6 مرتبه (در سال) طی دهه 1980 به بیش از 20 مرتبه در سال طی دهه اول 2000 افزایش یافته است (شکل 4-1).
امروزه، حداقل 11 درصد از جمعیت قاره اروپا، کمبود آب را در تمام طول سال تجربه کرده‌اند و 23 درصد از جمعیت این قاره در تابستان دچار کمبود شدید آب شده‌اند.
بر پایه پیش‌بینی‌ها، این رقم‌ها تا سال 2030 به 30 تا 45 درصد افزایش خواهش داشت.
فشار برداشت از منابع آبی، به احتمال سبب اختلافات متعددی بین کشورهایی که حوضه‌های آب مشترکی دارند می‌شود.
هم چنین درگیری‌های متعددی بر سر تصاحب منابع آبی در اغلب مناطق توسعه یافته جهان اتفاق افتاده که در دو دهه گذشته بسیار نمایان شده است.
در واقع، منازعات آب بین کشورهای جهان، طی سال‌های 1970 تا 1990 به طور متوسط 1.5 سال افزایش یافته و در دو دهه گذشته، بیش از 9 سال بوده است.
اگر چنین تغییراتی، وضعیتی به این نحو داشته باشند که در آن ملاحظه‌های اقتصادی بر پایه مقاصد زیست محیطی پیش بیاید، به احتمال، تنش آب در قاره اروپا به میزان قابل توجهی تا سال 2050 افزایش میابد.
در این خصوص دو سناریو پیش‌بینی می‌شود:
• سناریوی اول، تغییرات آب و هوایی فعلی: بیشتر مناطق قاره اروپا در معرض فشار متوسط یا کم تنش آبی (بحران آب) قرار دارند (شکل 4-1، سمت چپ).
• سناریوی دوم، رشد اقتصادی شدید : مناطق تنش متوسط و شدید آب تا سال 2050 نظر به گزارش کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از گیاهان در مقابل سایر سناریوهایی که در آن محیط زیست اولویت دارد، بحران آب، روندی عمومی و عادی خواهد داشت (شکل 4-1، سمت راست).
مطابق گزارش بولتن آب سازمان ملل متحد (2012)، با توجه به سطح برخورداری نزولات آسمانی و جوی، کشور فرانسه کمبود و بحران منابع آبی جدی و حادی تا چند دهه آتی ندارد.
شکل 6-1 نشان دهنده‌ی مقایسه میزان سطح برخورداری فرانسه از منابع آب با سایر کشورها است.
سطح برخورداری کشورهای اتحادیه اروپا از منابع آبی همگن نمی‌باشد، به طوری که کشورهای رومانی، آلمان، فرانسه و نروژ از منابع آبی بسیار زیادی برخورداراند، در حالی که کشورهای قبرس و لوکزامبورگ از حجم بسیار کمی برخوردارند.