در دهه‌های گذشته، متعاقب توسعه فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، افزونی جمعیت، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تخریب محیط‌زیست به اندازه‌ای شدید و اثرگذار بوده که بیشتر کشورها و نهادهای بین‌المللی با تبیین قوانین و مقررات گوناگون، تاسیس نهادها و انجمن‌های نظارتی و عملیاتی، به همراه برگزاری کنفرانس‌ها و هم‌اندیشی‌های بین‌المللی متعدد، سعی در توسعه آن داشته‌اند.

در دوران ما یکی از مشکلات و تنگناهای مهم، اقدام‌های فایق آمدن بر روند شتابان تخریب و یا آلودن محیط‌زیست و کاستن از پیامدهای انسان بر محیط‌زیست است.

اهمیت اقتصاد چرخشی در بقای محیط‌زیست

در این زمینه، یکی از ابزارهای دولت‌ها و سیاستگذاران برای حفظ محیط‌زیست در عین توسعه اقتصادی و پایدار، توجه به اقتصاد محیط زیست، اقتصاد چرخشی، رشد سبز و توسعه پایدار است. در بستر اقتصاد سبز و چرخشی، سیاست‌ها و نوآوری‌ها سبب افزایش تولید، ارزش افزوده، ثروت و رفاه اجتماعی توام با استفاده بهینه از منابع طبیعی و حفظ محیط‌زیست می‌شود.

پیش‌نیاز اقتصاد سبز، دستیابی به رشد سبز است که از مشخصه‌های آن، سرمایه‌گذاری پایدار در فعالیت‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، حمل ‌و نقل کم‌ کربن، ساختمان‌های‌ کارآمد در مصرف انرژی (توسعه بهینه مراکز شهری)، مدیریت منابع آب، تولید کمتر زباله، اصلاح الگوهای تولید و مصرف، کشاورزی پایدار، مدیریت جنگل و ماهیگیری پایدار می‌باشد که سرمایه‌های طبیعی را بهبود و کمبودهای اکولوژیکی و خطرات زیست محیطی را کاهش می‌دهند.
بخشی از ادبیات اقتصاد چرخشی، به کاهش زباله و بازیافت ضایعات، استفاده بهینه از منابع طبیعی، کاهش آلودگی محیط‌زیست و ارتباط با محیط‌زیست اختصاص دارد.

---

در این پست به بررسی چند مفهوم بنیادین در رابطه با زیست‌محیطی پرداخته‌ایم. درونما قصد دارد در مقالات بعدی به برسی عوامل مختلف موثر بر محیط‌زیست و نحوه تعامل بهینه با آن در جهت توسعه پایدار بپردازد.

اکوسیستم (بوم‌سازگان)

اکوسیستم، مجموعه‌ای از عناصر و اجزای جاندار و بیجان حاضر در یک محیط است. یک رودخانه، یک حوض پر از آب، یک جنگل و حتی یک گلدان نمونه‌هایی از یک اکوسیستم هستند . در واقع، بومشناسی، روشنگر ویژگی‌های محیط‌زیست طبیعی است و آن چه را که در اطراف ما می‌گذرد و از آن بی‌اطلاع هستیم را به روشنی توصیف می‌کند.

مفهوم اکوسیستم و اکولوژی

بنابر این اکوسیستم با واژه‌های محیط و موجودات زنده و غیرزنده‌ای آن تعریف می‌شود. هر موجود زنده‌ای به تنهایی یک سامانه (مجموعه‌ای منظم) است و ممکن است از سامانه‌های کوچکتر نیز تشکیل شده باشد. هنگامی که موجودات زنده در کنار هم قرار میگیرند، روابط نظام‌مندی بین آن‌ها برقرار می‌شود و یک سامانه بزرگتر را تشکیل می‌دهند که به دلیل وجود روابط قانونمند و نظاممند بین محیط و جانداران، این مجموعه، اکوسیستم (سامانه اکولوژیک) نام دارد. دانشی که به بررسی اکوسیستم‌ها می‌پردازد، اکولوژی نامیده می‌شود.

پایداری هر اکوسیستم، وابسته به مشارکت تمام اجزای اصلی عناصر تشکیل دهنده آن است. اکوسیستم از اجزای:

• عامل‌های غیرزنده (آب، خاک، هوا و…)،
• تولیدکننده‌ها (گیاهان کلروفیل‌دار)،
• مصرف‌کنندگان (گیاه‌خواران و گوشتخواران)
• و تجزیه‌کنندگان (میکرواورگانیسم‌ها) تشکیل شده است.

اصطلاح اکوسیستم، نخستین بار توسط آرتور تانسلی (1935) در نتیجه تحقیقاتی که در جغرافیای کشور انگلستان انجام داد، استفاده شد.
به این ترتیب، نگرش نظاممند به قلمرو دانش اکولوژی وارد این رشته شد. نظر به تفاوت‌های بسیار در دامنه گستره اکوسیستم‌های موجود در کرهی زمین، ساختار، پویایی و روند تکاملی آنها با رویکردی نظاممند میتوان به قانونمندی‌هایی دست یافت که تمام اکوسیستم‌ها را شامل می‌شود

خلاصه طبقه‌بندی اجزای اکوسیستم‌ها در سطح کلان

اجزای اکوسیستم:

یک اکوسیستم در یک نگاه کلان از سه جزء غیرزنده، زنده و تجزیه‌کنندگان تشکیل شده است:

غیرزنده:

این گروه شامل اجزای زیر است:

• فیزیکی: نور خورشید، آب، هوا، خاک و مواد مغذی.
• شیمیایی: مواد معدنی و آلی، مانند پروتئین‌ها، کربوهیدرات، چربی‌‌ها و کانی‌‌ها.

زنده:

این گروه شامل سازندگان (تولیدکنندگان) و مصرف‌‌کنندگان می‌‌باشند:

• تولیدکنندگان: گیاهان کلروفیلدار که از مواد خام معدنی از طریق فرآیند فتوسنتز، مواد آلی می‌سازند.
• مصرف‌کنندگان: آنها به انرژی تولید شده توسط تولیدکنندگان وابستگی دارند. مصرف‌کنندگان شامل مجموعه گیاه‌خواران و گوشت‌خواران هستند.

تجزیه‌کنندگان:

میکروارگانیسم‌هایی هستند که ترکیبات پیچیده‌ آلی را به ترکیبات ساده‌تر معدنی تبدیل می‌کنند (باکتری‌ها و قارچ‌ها).

مفهوم محیط زیست

تمام محیط‌هایی که در آن‌ها زندگی جریان دارد، محیط‌زیست نامیده می‌شود . برای نمونه یک استخر آب، یک شهر، اقیانوس، کویر و… نوعی از محیط‌زیست محسوب می‌شوند.

به تعبیری محیط زیست، شامل مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند، محیط‌زیست را تشکیل می‌دهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تاثیر می‌گذارند . در محیط‌زیست عامل‌های غیرزنده (خاک، آب، گازها و…) به همراه جانداران وجود دارند. موجودات زنده با یک دیگر و با محیط غیرزنده ارتباط متقابل، اثرگذار و اثرپذیر دارند که لازمه بقای محیط‌زیست است.

دانش محیط زیست، ترکیبی از علوم گوناگون است که مجموعه عامل‌های زیستی و محیطی در غالب محیط‌زیست و غیرزیستی (فیزیکی و شیمیایی) که بر زندگی یک فرد یا گونه‌ای زیستی تاثیر می‌گذارند را بررسی می‌کنند. در واقع محیط زیست، طبیعت جهانی و موضوعی چند رشته‌ای مانند فیزیک، زمین‌شناسی، جغرافیا، تاریخ، اقتصاد، فیزیولوژی، بیوتکنولوژی ، سنجش از دور، ژئوفیزیک، علم خاک، هیدرولوژی و… است که جنبه‌های اساسی آن ارتباط مستقیمی با هر بخش جامعه دارد عبارتند از:

1. حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی.
2. حفظ تنوع زیستی جانوری و گیاهی.
3. کنترل آلودگی‌های محیط زیست.
4. تثبیت جمعیت جوامع بشری.
5. مسایل اجتماعی در ارتباط با توسعه و محیط زیست.
6. توسعهی سامانه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر غیرآلاینده (انرژی‌های پاک).

نویسندگان : حسین سجادی‌فر| پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست
محمد داودآبادی | کارشناس آب و محیط‌زیست