رویای هوای پاک و گام‌های کوچک برای حفظ جان انسان‌ها
مرتضی بخشایش- کارشناس مدیریت محیط زیست
«رویای هوای پاک»، تمام آن چیزی ست که فعالان زیست محیطی را بر آن داشته تا تلاش‌هایی برای مقابله با آلودگی هوا انجام دهند.
یک وجه این تلاش‌ها، متمرکز بر مطالبه از دولت برای اصلاح رویه‌هایی است که آلاینده‌های هوا را به شکل فزاینده‌ای گسترش می‌دهند.
موضوعاتی مانند تولید و عرضه بی حساب و کتاب و توسعه استفاده از وسایل نقلیه شخصی اعم از خودرو و موتورسیکلت، عرضه سوخت‌های با استاندارد پایین برای وسایل نقلیه، شکل‌گیری مناطق صنعتی در درون یا نزدیکی شهرها، نارسایی سیستم‌های حمل و نقل عمومی و مواردی از این دست.
وجه دیگر، تلاش برای فرهنگ‌سازی مثبت است که سویه‌‌ای مردمی دارد. توسعه فرهنگ پیاده‌روی، توسعه استفاده از وسایل نقلیه عمومی، حفظ و گسترش فضاهای سبز و درختان و امثال آن در این گروه قرار می‌گیرند و به عنوان ضلع دیگر فعالیت‌هایی که ما را به سمت تحقق رویای هوای پاک و ارتقای زیست سالم شهروندان رهنمون می‌سازد، مورد توجه قرار گرفته است.
رویای هوای پاک | سلامت جسمی و روی انسان
تمام این تلاش‌ها و هدف‌گذاری‌ها برای حفظ سلامت انسان است. یعنی «رویای هوای پاک» در جستجوی شرایطی است که در آن انسان‌ها در سطح بالاتری از سلامت جسمی و روانی زندگی کنند.
سلامت جسمی اشاره به جلوگیری از آسیب آلودگی هوا به اندام‌های حیاتی دارد و سلامت روانی به رفع اثرات آلودگی هوا که موجب نگرانی‌ها و استرس‌ها در مردم می‌شود و نیز از بین رفتن «منظر» به عنوان یک حق محیط زیستی توجه دارد.
با این نگاه، به نظر می‌رسد در کنار فعالیت‌های مبتنی بر مطالبه اصلاح رویه‌ها و نیز تلاش‌های توسعه‌ای مرتبط با فرهنگ‌سازی، ضلع سومی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
البته این ضلع سوم، مبنایی تلخ و تاسف‌آور دارد. خلاصه‌اش آن است که این حقیقت را بپذیریم که دست‌کم در حال حاضر، آلودگی هوا وجود دارد و می‌بایست کمک کنیم تا مردم بتوانند از خود در برابر صدمات آن محافظت نمایند.
ضلع سوم، مجموعه اقدامات و فرهنگ‌سازی‌هایی است که کمک می‌کند آلودگی هوا آسیب کمتری به مردم برساند.
اقدامی مانند انتشار روزانه وضعیت و شاخص آلاینده‌های مختلف هوا، گامی ابتدایی در همین راستاست. چراکه این کار به نوعی آگاهی‌بخشی و هشدار به همه و به‌خصوص گروه‌های حساس است تا ملاحظات لازم را قبل از خروج از منزل درنظر داشته باشند.
برای آنکه بتوانیم طرح‌ریزی مناسبی برای اقدامات این بخش داشته باشیم، قبل از هرچیز باید گروه‌هایی که بیشتر در معرض هوا و به تبع آن، آلودگی هوا قرار دارند را شناسایی کنیم.
دقت کنیم که در اینجا منظورمان گروه‌های حساس مثل بیماران قلبی و… نیست. اشاره ما به گروه‌هایی است که فعالیت‌شان عمدتا در فضای باز و در معرض هوای آلوده قرار دارد.
گروه‌های حساس در مقابل آلودگی هوا
به عنوان یک فهرست اولیه، گروه‌های زیر را می‌توان برشمرد:
1- کودکان و دانش آموزان: آنها به مقتضای سن خود فعالیت بدنی زیادی دارند و برای آموختن و بازی کردن، به صورت روزانه از منزل خارج می‌شوند.
فعالیت و جنب و جوش زیاد موجب می‌شود تا هوای آلوده بیشتری را جذب کنند و در حال رشد بودن آنها، آسیب دیدن بیشتری را در اندام‌های حیاتی به دنبال دارد.
2- کارگران ساختمانی: آنها کار بدنی سنگینی را در طول روز انجام می‌دهند و برای همین نفس‌های بیشتر و عمیق‌تری می‌کشند. عموما در فضای باز فعالیت می‌کنند و حتی اگر در داخل ساختمان کار کنند، مجبورند به‌دلایل مختلف شرایطی را ایجاد کنند که جریان هوا وجود داشته باشد.
3- دستفروشان: کسب و کار آنها در کوچه و خیابان می‌گذرد و بخش زیادی از آنها تمرکز بر نقاط پر رفت و آمد دارند و این به معنای آن است که در جاهایی فعالیت می‌کنند که حد بیشتری از آلودگی هوا که منشأ خودرویی دارد را تجربه می‌کنند.
4- راننده ها: آنها نیز در تمام ساعات کاری خود در خیابان‌های شهر رفت و آمد دارند. باز بودن شیشه اتومبیل، وضعیتی ناگزیر است که به‌خصوص در سال‌های اخیر و به واسطه بیماری کرونا، ضرورت دوچندان یافته است. آنها مدام در فواصل نزدیک با اگزوز اتومبیل‌ها قرار می‌گیرند. وضعیتی که در ترافیک‌های سنگین بیشتر هم می‌شود.
5- موتورسواران: کلاه ایمنی آنها نقش حفاظتی در برابر ضربات به سر را برعهده دارد و محافظ‌های احتمالی روی صورت، فقط جلوی جریان مستقیم به دهان و بینی را می‌گیرد و بر جریان عمومی هوا تاثیری ندارد.
6- کارگران شهرداری: شغل‌شان ایجاب می‌کند تا در فضای باز باشند. رفتگران، کارگران فضای سبز و کارگران خدمات عمرانی، همه و همه فعالیت فیزیکی زیادی دارند و این فعالیت نیز در فضای باز انجام می‌شود. اتفاقا بیشتر فعالیت‌های عمرانی و فضای سبزها در مجاورت اتوبان‌ها و مسیر خیابان‌های پرتردد صورت می‌پذیرد.
7- متصدیان بازدید و سرکشی و ماموران قرائت کنتور: وظیفه آنها این است که به نقاط مختلف مراجعه کنند و بررسی‌هایی را انجام دهند. این بررسی‌ها ممکن است جنبه نظارت و بازرسی داشته باشد مثل ماموران تعزیرات و ممکن است برای قرائت کنتورها یا ثبت وضعیت و شرایط مربوطه باشد. ساعات کاری این گروه نیز در تمام اوقات در خیابان‌ها و معابر می‌گذرد.
8- کارکنان و کارگران حوادث و اتفاقات سازمان‌های خدمت‌رسان: شبکه‌های آب، برق، گاز، تلفن و فاضلاب مدام در معرض اتفاقاتی هستند که باید به سرعت رفع شوند. کارکنان و کارگران این بخش‌ها به‌صورت پیوسته به ماموریت‌هایی در سطح شهر اعزام می‌شوند. همین وضعیت برای کارکنان آتش‌نشانی، گروه‌های امدادی و خدمات امداد خودرویی نیز وجود دارد.
9- ورزشکاران: بسیاری از ورزش‌ها در فضای باز انجام می‌شود. در اینجا منظور ورزشکاران حرفه‌ای هستند که در شرایط مختلف باید به تمرینات و مسابقات خود ادامه دهند. فعالیت بدنی آنها نیز بالاست و عموما از بسیاری از فعالیت‌های کاری دیگر بالاتر است. تنها تفاوت آنها، ساعات فعالیتی محدودتر است که به زمان و مدت تمرین و مسابقه بستگی دارد.
10- دوره‌گردها: آنها نیز مدام در کوچه و خیابان‌ها می‌گردند و طیف وسیعی را شامل می‌شوند. گروهی فروشنده هستند و گروهی خریدار. گروهی هم آوازه خوان دوره‌گرد و مانند آن هستند.
11- پلیس و ماموران راهنمایی و رانندگی: کار آنها نیز در مجاورت هوای آزاد است. به‌ویژه ماموران راهنمایی و رانندگی که معمولا حضورشان در نقاط پرتردد و با ترافیک بالاست. برای ساعات طولانی در معرض دود مستقیم اتومبیل‌ها قرار دارند و آلودگی هوا در کنار آلودگی صوتی، اثری مضاعف را برای آنها به دنبال دارد.
12- کارکنان پایانه‌ها و پارکینگ‌ها: آلوده‌ترین نقاط شهری، محل‌هایی هستند که خودروهای زیادی در آنها در حالت توقف، روشن هستند. پایانه‌ها آینه تمام نمای این نقاط هستند. در پارکینگ‌ها هم بسته بودن فضا، تراکم آلاینده‌های هوا را بیشتر می‌کند و کارکنان آنها در مسیر آسیب‌های جدی هستند.
13- نگهبان ها: شغل نگهبانی از آن دسته مشاغلی است که عمدتا فعالیت در فضای باز را طلب می‌کند. به خصوص نگهبان‌های درب‌های خودرویی، بیشتر هم در معرض آلودگی هوا قرار دارند.
14- پیک‌ها و پستچی‌ها: کار آنها این است که مرسولات را به مقصد برسانند و بخشی از شبکه توزیعی هستند که خیابان‌ها و کوچه پس‌کوچه‌های شهر را دربرمی‌گیرد.
15- عابران پیاده: کسانی که به هر دلیل برای طی قسمتی از مسافت مسیر خود، پیاده‌روی را انتخاب می‌کنند و یا ناچار هستند پیاده بروند در معرض مستقیم هوای آلوده قرار می‌گیرند.
حتما به این گروه‌ها می‌توان گروه‌های دیگری را نیز اضافه کرد. ضمن اینکه در کنار برخی گروه‌هایی که به‌طور خاص در اینجا مورد اشاره قرار دادیم، دیگرانی نیز هستند که هرچند کمتر، اما باز هم در معرض آلودگی قرار دارند.
مثلا مسافرانی که به پایانه‌ها می روند هم در معرض آلودگی هوا هستند اما قطعا با کسانی که هر روز در محیط پایانه‌ها کار می‌کنند تفاوت زیادی دارند.
آلودگی هوا مرگ‌بارتر از کرونا!
آلودگی هوا و تنفس در هوای آلوده بسیار پرخطر و کشنده است. کشندگی آن از بسیاری حوادث و اتفاقاتی که در رسانه‌ها سروصدای زیادی را برپا می‌کند بیشتر و شدیدتر است.
اما اثر درازمدت و تدریجی آن باعث می‌شود تا کمتر به هولناکی آن فکر کنیم وگرنه شاید بتوان آن را مانند یک بیماری فراگیر مرگ‌آور که واکسن مشخصی هم ندارد درنظر گرفت. چیزی حتی خطرناک‌تر از کرونا.
با این همه، تجربه کرونا نشان داد که می‌توان با تدوین دستورالعمل‌هایی متناسب با مشاغل و فعالیت‌های مختلف، میزان و شدت آسیب‌ها را تا حدی مدیریت کرد و کاهش داد.
این کار باید برای مشاغل و فعالیت‌هایی هم که در معرض هوای آلوده قرار دارند صورت پذیرد. بایستی شرایط متناسبی را برای روزهایی که غلظت آلاینده‌ها در هوا بیش از حد قابل‌قبول است درنظر گرفت و برای مشاغل و شاغلین مربوطه، راهنماها، الزامات و دستورات اجرایی مشخصی را تعریف کرد.
همچنین افراد باید از خطراتی که در اثر کار در فضای باز و در معرض هوای آلوده با آن مواجه هستند اطلاع داشته باشند و این جزو حقوق مسلم کارکنان و کارگران شمرده شود.
از طرفی می‌توان کمپین‌ها یا پویش‌های خاصی را برای یک وضعیت خاص یا گروه خاص تعریف کرد و به اجرا گذاشت.
مثلا کمپینی که سرویس‌های مدارس را مجبور کند در پایان ساعت کاری مدرسه و هنگام سوار کردن بچه‌ها، خودروهای‌شان را خاموش نگه دارند تا دانش‌آموزان، کمتر در معرض آلودگی باشند. این کمپین در ایالات متحده به‌صورت گسترده‌ای اجرا شده است.
می‌توان با یک آموزش کوچک و اصلاح رفتار ساده، به والدین آموخت که هنگام راه رفتن با فرزند یا فرزندانشان، خیابان‌های خلوت‌تر را انتخاب کنند حتی اگر کمی مسیرشان طولانی تر شود.
در نقاط پر ترافیک هم در پیاده رو، کودکان‌شان را در سمتی راه ببرند که با خیابان فاصله بیشتری داشته باشند و از حجم دود اتومبیل‌ها و جریان مستقیم آن، دورتر باشند.
می‌توان درباره تمام گروه‌هایی که نام بردیم، ده‌ها اصلاح رفتار و یا رویکردهای جایگزین و اقدامات پیشگیرانه را در نظر گرفت و ترویج نمود. تحولات بزرگ با همین تغییرات کوچک است که رقم می‌خورد. تا رسیدن به رویای هوای پاک، برداشتن گام‌هایی برای حفظ جان انسان‌ها در برابر هوای آلوده، ضروری است.
نگارنده : مرتضی بخشایش | کارشناس محیط زیست