وحید مشیرنیا
مشاور ارشد فرآیندهای کسب‌وکار

اهمیت سیستم های مدیریت کیفیت و جایگاه آن در توسعه اقتصادی کشورها علاقمندان به این موضوع را به سمت استفاده‌ی اقتصادی و نتیجه بخش هدایت می کند، …

حال سوالی که پیش می آید این است که این سیستم‌ها چه‌قدر توانسته اند در سطح ملی و بین المللی به نفع اقتصاد کشور عمل کرده و از طرف دیگر در سطح ملی منجر به افزایش سودآوری فعالیت های سازمان ها شود؟ (1)

مفهوم واژه اقتصاد

واژه اقتصاد در فرهنگ معین به میانه‌روی در هرکار، رعایت اعتدال در دخل و خرج و مجازاً صرفه‌جویی تعریف شده است. ….

تعاریف متعدد و متفاوتی با تاکید بر جوانب و موضوع خاص علم اقتصاد ارایه شده است و تعریف واحدی از این دانش وجود ندارد.

این امر متأثر از پیچیدگی موضوع اقتصاد، ماهیت رشد، تکامل و گستردگی قلمرو آن است. شاید ساده ترین و بهترین تعریف اقتصاد، “علم تخصیص امکانات محدود به خواسته های نامحدود جوامع بشری باشد”. (2)

بدین نحو موضوع اصلی اقتصاد، استفاده‌ی بهینه از منابع موجود ولی محدود و ایجاد بهره‌وری حداکثری است.

اگر مبنای بهره‌وری را عبارت ساده‌ی “کم‌کردن و بهینه‌کردن مصرف منابع و انرژی و سایر هزینه‌ها برای تولید هر واحد محصول” بدانیم، طبیعتاً نیاز است که یک بنگاه اقتصادی تمرکز خود را در مورد بهره‌وری تنها به عملیات داخلی و روش‌های معمول و مرسوم خود محدود نکند و در تمامی سطوح درونی و بیرونی مسایل بنیادین بیشتری را مورد توجه قرار دهد.

اقتصاد خطی

در حال حاضر روش‌های تولید و ارایه‌ی خدمت در کشورمان و بسیاری از کشورهای دیگر بر اساس روش “اقتصاد خطی” پایه‌ریزی‌ شده و عمل می‌کند.

در سامانه‎‌های متنوع اقتصاد خطی، پس از استخراج منابع طبیعی و ترکیب آن با سایر عملیات تولیدی، کالای نهایی تولید می‌شود.

کالای تولیدی پس از استفاده و اتمام پایان عمر مفید آن، به عنوان زباله دور انداخته می‌شود. … ضایعات فرآیند تولید و زباله‌های ناشی از مصرف کالا، به عنوان هدررفت تلقی شده و مورد مصرف مجدد قرار نمی‌گیرد و بر آن افزون، در اقتصاد خطی کاهش فیزیکی و ارزش منابع طبیعی و آلودگی‌ها و تخریب محیط زیست لحاظ نمی‌شود. (3)

خاستگاه اقتصاد خطی از نگرش بشر به موضوع تولید و مصرف منبعث شده است.

اقتصاددان سده‌ی‌ 20 میلادی، ویکتور لِبوو در ژورنال خرده فروشی در 1955، به نقل از ریچارد هاینبرگ در کتاب “پس از سوختن” نوشت: “اقتصاد فوق العاده مولد ما … مستلزم این است که مصرف را سبک زندگی خود قرار دهیم، خرید و استفاده از کالا را به آیین و رسوم تبدیل کنیم، به دنبال رضایت معنوی، رضایت نفس خود در مصرف باشیم… ما به چیزهایی نیاز داریم که سریع‌تر و سریع‌تر مصرف، سوزانده، تعویض و دور ریخته می‌شوند.” (4)

مضرات اقتصاد خطی

این نگرش چه‌چیز را برای بشر به ارمغان آورده است؛ از بین رفتن جنگل‌ها، خشک‌سالی، آلودگی هوا، آب و خاک، کم‌شدن منابع طبیعی، سیل‌ها و سونامی‌ها، آلایندگی‌های موجود در غذا ، تغییرات اقلیمی و موارد عدیده‎‌‌ی دیگر که قابلیت اضافه‌شدن به این فهرست را دارند.

طبیعی است که بشر اجبار دارد راه دیگری را جایگزین اقتصاد خطی کند تا مخاطرات زندگی بر روی کره‌ی خاک را برای خود و نسل‌های آینده از بین ببرد.

اکنون سال‌ها است که دیگر اصطلاح «بُرد-بُرد» برای بنگاه‌های اقتصادی معنی خود را در معیارهای جهانی از دست داده و جایگزین دیگری یافته که آن «بُرد-بُرد-بُرد» است. در این اصطلاح دیگر یک سازمان تنها به بُرد و کسب منافع خود و مشتری‌هایش نظر ندارد و برای آن طرح‌ریزی نمی‌کند بلکه، بُرد تمامی اشخاص ذی‌نفع در مقیاس جهانی را نیز ملاک عمل قرار می‌دهد.

اقتصاد چرخشی | منجی منابع طبیعی و حیات انسان!

در حال حاضر جایگزین اقتصاد خطی، اقتصاد چرخشی است که جامعه‌ی بشری را از نگرش مصرف‌گرایی به سوی استفاده‌ی کمتر از منابع طبیعی و انرژی موجود سوق می‌دهد.

رویکرد مدرن اقتصاد چرخشی در تقابل با اقتصاد خطی پا به ‌عرصه‌ی وجود گذاشت.

واژه‌ی «استفاده» کم‌کم جای خود را باز می‌کند و سعی دارد لفظ «مصرف» را از فرهنگ واژگان اقتصادی حذف کند. (6)

در اقتصاد چرخشی، چهار مولفه کاهش استفاده از منابع طبیعی و اولیه، استفاده مجدد، بازیافت و بازیابی نقش راهبردی دارند. (7)

اقتصاد چرخشی مدلی از تولید و مصرف است که شامل به اشتراکگذاری، اجاره، استفاده‌ی مجدد، تعمیر، بازسازی و بازیافت مواد و محصولات موجود تا آنجا که ممکن است می‌شود.

به این ترتیب، چرخه‌ی عمر محصولات افزایش می یابد. اقتصاد چرخشی در عمل، به معنای کاهش ضایعات به حداقل ممکن است. هنگامی که یک محصول به پایان عمر خود می رسد، مواد آن تا آنجا که ممکن است در چرخه‌ی اقتصاد نگهداری می شود. می‌توان آنها را بارها و بارها استفاده و در نتیجه، ارزش بیشتری ایجاد کرد.

مفهوم “گهواره به گهوار” در اقتصاد چرخشی

والتر رودولف اشتاهل، مشاور سیاسی ، اقتصادی و مدیریتی و چندین گروه کاری در کمیسیون اروپا بود که اولین بار در دهه‌ی 70 قرن گذشته‌ی میلادی بحث تلفیق و تعامل اقتصاد و محیط زیست را با لفظ “اقتصاد عملکردی” و با عنوان “گهواره به گهوار” مطرح کرد که هدف آن ادغام اقتصاد و اکولوژی از طریق شناسایی سازمانهای جدید با هدف بهینهسازی توسعه‌ی اقتصادی با درنظرگیری جنبه‌ها‌ی محیط زیستی بود. (8)

در سال 1990، هنگامی که میشاییل براونگارت و برخی از فعالان محیط زیست در یک همکاری مشترک با آژانس حمایت از محیط زیست سازمان ملل متحد، چارچوب یک طرح فنی برای ارزیابی چرخه حیات محصول را منتشر کردند، در آن به عبارت «گهواره به گهواره»، تمرکز کردند (9) که توسط آن، فصل جدید و رویکردی نوین ایجاد شد.

میشاییل براونگارت، به همراه بیل مک‌دونو مفهوم «گهواره به گهواره» را در کتابی به همین نام ارایه کردند. فلسفه وجودی عبارت «گهواره به گهواره» یک نظام حلقه بسته در فرآیندهای تولید و ارایه‌ی خدمت است که از نظم طبیعت و سحرآمیزی نظام آفرینش الهام گرفته است.

فلسفه گهواره به گهواره

در اقتصاد چرخشی و فلسفه‌ی «گهواره به گهواره»، طراحی و ساخت مناسب‌تر کالاها و ارایه‌ی خدمات با کاهش مصرف منابع و تقلیل اثرات منفی آن‌ها بر محیط زیست از طریق بهره وری عامل های تولیدی مورد نظر است.

بدین‌نحو توجه به طراحی مناسب‌تر در خلق کالاها و ارایه‌ی خدمات با کاهش مصرف منابع طبیعی و طبیعتاً انرژی، کم‌کردن اثرات منفی آن‌ها و حتی افزایش تبعات مثبت آن بر محیط زیست، منظور می‌شود. رونق بیشتر کسبوکار بر اثر تاثیر مثبت و از طریق بهره‌وری عامل های تولیدی می‌تواند سود مالی سازمان‌ها و تصویر عمومی آن‌ها را نیز بهینه کند.

علاوه بر آن لازم است فرآیندهای لازم در تولید کالاها و ارایه‌ی خدمات در سیستم مدیریت سازمان با عنایت به کاهش اثرات منفی آن‌ها و حتی افزایش مثبت آن بر محیط زیست مورد بازنگری اساسی قرار گیرند. حذف، کاهش یا تحت کنترل آوردن آلایندگی ناشی از انجام فرآیندها / فعالیت‌های تولید محصول یا ارایه‌ی خدمت و پیامدهای آن، مصرف منابع کمتر یا تولید پسآب یا پسماند کاهش‌یافته باید در دستور کار قرار گیرد.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که با روش‌های متداول “بهبود مستمر” که از الزامات تمامی سیستم‌های مدیریتی هستند و روش “شناسایی و ارزیابی جنبه‌های محیط زیستی” که مخنص استاندارد ایزو 14001 است، دست‌یابی به یک اقتصاد چرخشی اثربخش اگر نگوییم غیرممکن، لااقل دشوار است.

بنگاه‌های اقتصادی باید پا را فراتر گذاشته و یک “تحول” را در سازمان خود طرح‌ریزی کنند. آن‌ها باید ابتدا با ارزیابی وضعیت اقتصاد چرخشی در سازمان خود، فاصله‌ی موجود را شناسایی و برای حذف موانع با تعیین استراتژی‌ها و هدف‌گذاری‌های متناسب اقدام به خروج از اقتصاد خطی و ورود به اقتصاد چرخشی نمایند.

منبع: نشریه مدیریت کیفیت ؛ شماره ۳۱ ؛ پاییز ۱۴۰۰

پی‌نوشت و مراجع:

1) جلوداری ممقانی، ب.، 1384 ، مقاله اقتصاد مدیریت کیفیت، کنفرانس بین‌الملل مدیریت کیفیت – انجمن مدیریت کیفیت
2) سجادی‌فر و دیگران، (1997)، اقتصاد چرخشی- مفاهیم پایه، تئوری‌ها، تجربه‌ها – دریچه نو- تهران- ص 24
3) سجادی‌فر و دیگران، (1997)، اقتصاد چرخشی- مفاهیم پایه، تئوری‌ها، تجربه‌ها، دریچه نو- تهران- ص 47

4) https://sustainablesociety.com/social/consumerism#.X8N2U1gzbIU
5) Tolkien, J.R.R., (1954-1955) Lord of the rings, Novel,
6) https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/priorities/circular-economy/
20151201STO05603/circular-economy-definition-importance-and-benefit
7) سجادی‌فر و دیگران، (1997)، اقتصاد چرخشی- مفاهیم پایه، تئوری‌ها، تجربه‌ها، دریچه نو- تهران- ص 105
8) Who’s who in Finance and Industry, Edition (2001). S. 662
9) Cradle to cradle