نگاهی به گرمایش جهانی با عینک اقتصاد
امیررضا نوبخت دانشجوی کارشناسی اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی
مارلی متلین
زمین متعلق به ما نیست بلکه ما متعلق به زمین هستیم
زمین روز به روز در حال گرم‌تر شدن است و می‌توان مقصر اصلی آن را ما انسان‌ها دانست.
دلیل اصلی آن هم انتشار گازهای گلخانه‌ای به ویژه کربن دی اکسید بوده که پس از انقلاب صنعتی، شتاب بسیار زیادی گرفته است.
این افزایش دما آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به زندگی بسیاری از مردمان وارد کرده و این تخریب رو به افزایش است.
بالا آمدن سطح آب‌های آزاد ودر ادامه آسیب به جزایر و شهرهای ساحلی، خشکسالی، کمبود غذا و طوفان‌های گسترده، نمونه‌ای از این تخریب‌ها هستند.
از جمله مخرب‌ترین آثار گرمایش زمین تغییرات اقلیمی در جهان است، فزونی بارش و سیل در برخی مناطق و فدان بارش و خشکسالی گسترده در برخی دیگر از نقاط
مقاله زیر را در همین زمینه مطالعه نمایید:
ارتباط متقابل منابع آب و تغییر اقلیم | حسین سجادی فر – پژوهشگر اقتصاد آب و محیط زیست
خطر گازهای گلخانه‌ای بر آینده جهان
این‌ها فقط قطره‌ای از اقیانوس حوادث گوناگون هستند که به دنبال تغییرات اقلیمی، رخ خواهند داد.
در پی این آسیب‌ها صنعت، کشاورزی و هزاران پایه تشکیل دهنده تمدن انسانی در معرض خطر قرار می‌گیرند.
همانطور که خودمان این مشکل را به وجود آورده‌ایم خودمان نیز باید به کمک هم از این بحران عبور کنیم. در این مقاله نمی‌خواهم انگشت اتهام به سمت افراد یا احزابی بگیرم.
فقط می‌خواهم عنصری را مورد بررسی قرار دهم که در زندگی تما‌می‌انسان‌ها دخیل است و این مطلب را بر پایه همین وجه مشترک، یعنی پول، قرار داده‌ام.
در ادامه به بررسی راهکارهای ارائه شده از سوی اقتصاد دانان برای کاهش و در ادامه به صفر رساندن انتشار گازهای گلخانه‌ای بپردازم.
تأثیرات گرمایش جهانی بر اقتصاد
تصور اغلب جوامع این است که هرچقدر تولیدات یک کشور بیشتر باشد پیشرفت بیشتری حاصل می‌شود.
این تصور تا موقعی درست است که بحث آلاینده‌ها مطرح نباشد. اما وقتی این موضوع مطرح می‌شود شرایط فرق می‌کند.
در ادامه چند مثال ساده از تاثیرات گرمایش جهانی بر اقتصاد بیان می‌کنم.
- به دلیل تاثیر بیشتر این تغییرات بر شهرهای ساحلی و افزایش سطح آب، هزینه گزاف تغییر مکان بنگاه‌های اقتصادی را به همراه دارد و باعث کاهش تولید در کوتاه مدت و در بعضی موارد بلند مدت می‌شود. و اگر شرکتی آنقدر قدرتمند نباشد که خود را با تغییرات هماهنگ کند حتی امکان ورشکستگی آن نیز وجود دارد که خود آن پیامدهای دیگری دارد.
- آتش‌سوزی‌های گسترده، جنگل‌زدایی و آسیب به مناطق شهری؛
- کاهش بازدهی کارگران در مناطق گرمسیری به دلیل افزایش گرما؛
- کمبود محصولات کشاورزی و در نتیجه افزایش چشمگیر قیمت مواد غذایی ؛
- خشکسالی؛
- مهاجرت‌های گسترده مردمان نواحی که بیشترین درگیری را با این تغییرات دارند.
این‌ها فقط بخش بسیار کوچکی از مشکلات اجتماعی و اقتصادی است که گرمایش جهانی به وجود آورده و همینطور در حال افزایش است.
با مشاهده شدن این مشکلات در جوامع و برپا شدن اعتراضات گسترده چه از طرف مردم و چه از طرف سازمان‌ها، دولت مردان به فکر حل مشکل افتادند و از دانشمندان در زمینه‌های مختلف خواستار راه حل شدند.
تا کنون راه حل‌های متفاوتی ارائه شده که بسیاری از آنها به اجرا درآمده و به نوع خودتاثیرات مثبتی را گذاشته‌اند اما هنوز روند گرمایش شتابان رو به افزایش است.
اهداف توافق نامه پاریس برای کنترل دمای زمین
جدای از راه حل‌های علمی مختلف (انرژی تجدید پذیر، انرژی ات‌می‌و حتی اختراعات کوچک مانند کاتالیزر خودروها) اقتصاددانان در تلاشند با راه‌حل‌های خود در این تاثیرات مثبت سهیم باشند.
نکته قابل توجه این است که تمام این مشکلاتی که بدون دقت خاصی قابل مشاهده است، حاصل افزایش تنها 1 درجه سلسیوس در میانگین دمای زمین است. هدف اصلی طبق توافق نامه پاریس، جلوگیری از افزایش دما بیش از 1.5 درجه سلسیوس و در بدبینانه‌ترین حالت، 2 درجه سلسیوس است.
و برای رسیدن به هدف (زیر 1.5 درجه) لازم است که میزان آلودگی‌های تولید شده تا سال2030 حدود %45 کاهش پیدا کند و تا سال 2050 به صفر برسد.
و در حالت دوم (زیر 2 درجه) باید آلودگی‌ها حدود %25 تا سال 2030 کاهش یابد و تا سال 2075 به صفر برسد.
با این حال همانطور که مشاهده کردید افزایش دما حدقل تا 30سال آینده وجود خواهد داشت ولی همه این اقدامات از همین امروز نیازمند به اجرا است. زیرا اگر ما دست روی دست بگذاریم و این موضوع را جدی نگیریم تا سال 2100، شاهد افزایش دما تا 4 درجه سلسیوس خواهیم بود که عواقب بسیار هولناکی خواهد داشت.
راهکارهایی اقتصادی برای جلوگیری از تغییرات اقلیمی
1.مالیات بر کربن دی اکسید (carbon tax)
اقتصاددانان با درنظر گرفتن تئوری عرضه وتقاضا بر این باورند که با افزایش قیمت یک کالا میزان تقاضای آن کمتر می‌شود پس با قرار دادن مالیات بر کربن دی اکسید تولید شده در کارخانه‌ها هزینه تولید کربن دی اکسید را افزایش می‌دهند
و این افزایش از طرف دیگر سبب افزایش قیمت کالاهای تولید شده می‌شود و در ادامه تقاضا برای آن کالا کمتر می‌شود پس کارخانه‌ها سعی می‌کنند که کالاهای خود را با آسیب زیست محیطی کمتری انجام بدهند. اینگونه انگیزه‌ای برای نوآوری ایجاد می‌شود.
اما مالیاتی که در حال حاضر در برخی کشورها وضع شده حدود 35 تا 40 دلار در ازای هر تن از کربن دی اکسید تولید شده است که تاثیر بسیار ناچیزی در افزایش قیمت‌ها دارد ودر ادامه آن تاثیر ناچیزی هم در کم شدن تقاضا دارد.
طبق پیشنهاد سازمان ملل مالیات به ازای هر تن، مالیات آن باید حداقل 135 دلار باشد.
حالا سوال مهم این است که این پول‌های جمع شده چگونه و در کجا مصرف می‌شوند ؟
تا کنون حدود %27 از این پول‌ها صرف پرداخت سوبسید به فعالیت‌های مثبت در زمینه انرژی جایگزین سوخت‌های فسیلی شده است.
حدود %26 از این پول به بودجه دولت اضافه می‌شود.
و حدود %36 از این پول به کارخانه‌ها و شهروندان واجد شرایط در قالب (سود کربن )پرداخت می‌شود.
اما گفته‌هایی از سیاست مداران و حزب‌های مختلف سیاسی وجود دارد که برنامه‌هایی برای چند برابر کردن درصد پرداختی مردم وضع شده است و در حال اجرایی شدن است.
معایب وضع مالیات بر کربن‌دی‌اکسید :
با این کار امکان افزایش پنهان کاری میزان آلودگی وجود خواهد داشت.
مالیات بر کربن دی اکسید سقفی برای تولید آن در نظر نمی‌گیرد و تا وقتی که تولید کننده مایل به پرداخت باشد این تولید ادامه پیدا خواهد کرد.
این مالیات فقط کربن دی اکسید را در نظر میگیرد و شامل گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های دیگر نمی‌شود.
این مالیات بیشترین فشار را بر سطح پایین جامعه می‌گذارد.
افزایش ناگهانی این مالیات سبب وارد شدن شوک به اقتصاد می‌شود.
افزایش مهاجرت بنگاه‌ها به کشورهایی با قوانین و مالیات کمتر در این زمینه، در نتیجه کاهش تولید ملی را به همراه دارد.
2. استراتژی (Carbon dividend) سود کربن
مالیات کربن از چه کسانی گرفته شود، چگونه هزینه شود؟
خوشبختانه مالیات کربنی که کارخانه‌ها و مردم پرداخت می‌کنند همانطور که گفته شد تماماً در جیب دولت‌ها نمی‌رود و بخش زیادی از آن به واجدین شرایط پرداخت می‌شود.
همین ایده است که باعث شده تعداد زیادی از شهروندان در کشورهای مختلف با افزایش مالیات کربن موافقند. زیرا هرچه مالیات بیشتر باشد جدا از کمتر شدن مصرف سوخت‌های فسیلی و ارائه راهکارهای نوین، پول پرداختی به مردم علی‌الخصوص واجدین شرایط بیشتر می‌شود
بگذارید با یک مثال (واجدین شرایط) را برایتان روشن کنم. بر فرض مثال شما در یک کلان شهر زندگی می‌کنید که در آن وسایل نقلیه عمو‌می‌همه جا در دسترس است پس شما بعد از گران شدن بنزین به دلیل مالیات بر دی اکسید کربن تصمیم می‌گیرید که دیگر با ماشین شخصی خود به محل کار نروید و از وسایل نقلیه عمو‌می‌استفاده کنید.
اما در یک روستا و یا یک شهر کوچک که در آن کشاورزی زندگی می‌کند که یک وانت دارد و همه کار‌های روزمره خود را با آن انجام میدهد و جایگزینی برای آن ندارد این شخص همان واجد شرایط مورد نظر ماست که باید سود کربن به آن پرداخت شود.
این سود از میزان افزایش هزینه‌ای که آن شخص به دلیل این مالیات داشته بیشتر خواهد بود.
اما بخشی از مازاد این سود باید صرف تشکیل زیر ساخت مناسب برای جایگزینی سوخت‌های فسیلی شود.
معایب اجرای طرح مالیات بر کربن :
- نبودن زیر ساخت مناسب : در حال حاضر می‌توان گفت تمام کشورها وابستگی زیادی به سوخت‌های فسیلی دارند و اعمال مالیات بر آنها و در ادامه زیادتر شدن قیمت‌ها دردی را از گرمایش زمین درمان نمی‌کند زیرا هنوز جایگزینی کاملا مناسب (هم از لحاظ قیمت و هم از لحاظ در دسترس بودن)برای سوخت‌های فسیلی وجود ندارد پس افزایش قیمت‌ها فقط بر مردم فشار مضاعفی خواهد آورد .
- امکان شناسایی نشدن تما‌می‌واجدین شرایط
3.استراتژی (خنثی‌سازی)offsetting کربن‌دی‌اکسید
ایده‌ای که به تازگی مورد توجه کمپانی‌های بزرگ آسیب زننده به محیط زیست قرار گرفته خنثی سازی کربن دی اکسید تولید شده است؛ که منتقدان زیادی نیز دارد.
اما خنثی‌سازی کربن دی اکسید به چه معناست؟
در این فرایند کمپانی مورد نظر به میزان کربن دی اکسیدی که تولید می‌کند فعالیتی مثبت در زمینه کاهش کربن دی اکسید انجام میدهد؛
مثلا پولی را به موسسه‌هایی که در زمینه بهبود محیط زیست فعالیت می‌کنند پرداخت می‌کند و یا اقدام به درخت کاری و یا سرمایه گذاری در انرژی‌های تجدید پذیر می‌کند.
این عمل در میان مردمان برخی کشورها نیز در حال رایج شدن است. برای مثال هر انسان در طول زندگی با انجام انواع کارها از خود ردپای زیست محیطی بر جای می‌گذارد ؛ مانند : رانندگی، استفاده از قطار، هواپیما و … و حتی خرید کردن. می‌توان گفت که تما‌می‌کار‌های روزمره ما به نوعی به محیط زیست آسیبی وارد می‌کند.
برای همین هم سازمان‌هایی در راستای بهبود محیط زیست بنا نهاده شده‌اند که شما به هر میزان که علاقه دارید می‌توانید به آنها کمک کنید تا با این کار ردپای زیست محیطی خود را کاهش دهید.
اما آیا واقعا خنثی‌سازی کربن اثربخش است؟
نمی‌توان به این سوال جواب قطعی داد زیرا عمل خنثی سازی کربن مخصوصا آنهایی که توسط کمپانی‌های بزرگ انجام می‌شود در‌هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
ما دقیق نمی‌دانیم پول صرف شده صرف چه کاری می‌شود و این که آیا آن کار واقعا تاثیر مثبتی دارد یا نه؟
برای مثال کاشت درخت از محبوب‌ترین شیوه‌های خنثی‌سازی کربن است اما برای عملی شدن آن و رشد درختان مدت زمان زیادی لازم است. و هنگا‌می‌عمر درختان پایان می‌یابد بخش زیادی از کربن ذخیره شده به طبیعت باز می‌گردد.
می‌توان گفت ما با انجام این کار نه تنها پیشرفتی در زمینه بهبود محیط زیست نمی‌کنیم و در بهترین حالت فقط در جای خود درجا میزنیم؛ به قول نائو‌می‌کلاین نویسنده کتاب (این همه چیز را تغییر میدهد) : یک قدم به جلو و یک قدم به عقب
4.سیاست Cap and trade یا کنترل و تجارت
در این روش دولت برای هر واحد تولیدی میزان مشخص و مجازی برای تولید کربن دی اکسید تعیین می‌کند و آن بنگاه نباید از آن سقف مجاز فراتر برود. اما اگر میزان تولیدات در حدی بود که این سقف جوابگو نبود چه؟
در این صورت بخش معامله (ترید) به میان می‌آید. یعنی اینکه آن بنگاه با یک بنگاه دیگر که میزان مجاز تولید خود نرسیده و هنوز می‌تواند کربن دی اکسید تولید کند مذاکره می‌کند و از آن بنگاه حق تولید کربن دی اکسیدش را می‌خرد.
با این راه حل دیگر تولیدات کربن دی اکسید از سقف مورد انتظار دولت بالاتر نمی‌رود و بنگاه‌ها با همان میزان محدود معاملات خود را انجام می‌دهند. با انجام این روش بنگاه‌ها با کاهش آلودگی تولید شده خود به نوعی برای خود منبع درآمدی ایجاد می‌کنند و بنگاه‌های دیگر نیز برای کم کردن پرداختی‌های خود به فکرکاهش استفاده ازسوخت‌های فسیلی می‌افتند.
معایب :
- امکان تقلب در این زمینه بسیار زیاد است.
- تا وقتی که بنگاه‌ها مایل به پرداخت پول باشند به تولید آلاینده ادامه می‌دهند.
- قوانین ممکن است در کشورهای مختلف متفاوت باشد و سقف بالاتری در نظر بگیرند.
- این کار باعث افزایش قیمت تمام شده خواهد شد و فشار مضاعفی به مردم وارد خواهد کرد اما این مشکل با سود کربن قابل حل است.
- هزینه پرداخت و خرید مجوز تولید آلاینده‌ها بسیار پایین‌تر از تبدیل سیستم‌های بنگاه به سیستم مدرن و استفاده از انرژِی تجدید پذیر خواهد بود (تا وقتی که این سیستم‌ها ارزان شوند).
مساله گرمایش زمین و لزوم توجه به رشد اقتصادی با درنظر گرفتن محدودیت‌های زیست‌محیطی به حدی مهم و ضروری است که در حال حاضر بسیاری از کشورها مسیر توسعه را با کنار گذاشتن عوامل تولید کربن‌دی‌اکسید در پیش گرفته‌اند.
پیشنهاد می‌کنیم حتما مقاله زیر را مطالعه نمایید
در پایان
اگر بخواهیم از دید یک اقتصاددان به بحث سود از فروش نگاه کنیم باید جدا از هزینه‌های آشکار؛ هزینه‌های پنهان را نیز در نظر بگیریم.
در نظام سرمایه داری امروز ما هنگام تولید یک محصول هزینه‌ای که در فرایند تولید، توزیع و مصرف آن محصول بر طبیعت تحمیل می‌شود را محاسبه نمی‌کنیم و پیوسته برای حداکثر کردن سودهای دفتری خود به دنبال کاهش هزینه‌های تولید هستیم همین طرز تفکر نیز ما را به سمت فاجعه زیست محیطی سوق میدهد.
اقتصاددانان می‌توانند با قیمت گذاری و اخذ مالیات درست و همین طور تشویق به سرمایه گذاری هوشمندانه بر محققان و استارت آپ‌های حوزه‌های مربوطه، توسعه پایداری را در جامعه ایجاد کنند.
منابع :
[1] World Bank, “Carbon Pricing Dashboard,”
[2] LEAD on Carbon Pricing, “Participating Companies,”
[3] Tax Foundation.org
[4] Climate Action Tracker.org
[5] Sustainable travel international.org
[6] Calwatchdog.com
[7] European central bank
[8] UKEssays. Economic Aspects of Global Warming and Climate Change.
[9] OCC (our changing climate ) youtube channel
[10] Macro economics and financial Policies for climate change Mitigation :
A Review of the literature by Signe Krogstrup and William Oman