صنعت آب و فاضلاب آلمان- بخش هفتم: مدیریت هزینه
دکتر سید حسین سجادی‌فر، مسعود خشائی و محمد داودآبادی
دورنمای اقتصاد در سری مقاله‌های پیوسته خود به بررسی صنعت آب و فاضلاب کشور آلمان می‌پردازد. آلمان کشوری غنی به لحاظ برخورداری از منابع آب شیرین در جهان است و به داشتن رودخانه‌های پرآب مشهور است.
این کشور در عین برخورداری، یکی از بهترین نمونه‌ها در صنعت آب و فاضلاب جهان و نحوه تصفیه و مدیریت آب برای مناطق مختلف کشور است. بنابراین مقایسه وضعیت این صنعت در کشور ما با آلمان (به‌عنوان کشور شاخص)، شناخت مناسبی از وضعیت کلی آن به ما می‌دهد.
در مقالات قبلی شامل:
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش اول: نمایی از صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش دوم: ساختار سازمانی صنعت آب و فاضلاب آلمان
- صنعت آب و فاضلاب آلمان | بخش سوم: بیلان آب (تراز آب)
- صنعت آب و فاصلاب آلمان | بخش چهارم: مدیریت تقاضا
- صنعت آب و فاضلاب آلمان- بخش پنجم: مدیریت آب بدون درآمد
- صنعت آب و فاضلاب آلمان- بخش ششم: قیمت‌گذاری آب و فاضلاب
صنعت آب و فاصلاب آلمان- بخش هفتم: مدیریت هزینه
بهای تمام شده
بهای تمام شده کالا و خدمات، شامل مجموع هزینه‌های تخصیص یافته به ساخت محصولات و ارایه خدمات است.
هزینه‌های ساخت محصولات و خدمات، منابعی هستند که در راستای ساخت محصولات و خدمات مصرف می شوند.
بهای تمام شده به طور معمول برای دستیابی به تصمیم‌گیری داخلی و مدیریت در راستای تهیه و تنظیم بودجه عملیاتی و برنامه‌های کنترلی انجام می‌شود. جدول 11-2 مقایسه قیمت تمام شده هر مترمکعب آب و فاضلاب ایران (1395) با آلمان (2012) را نشان می‌دهد.
بر پایه اطلاعات جدول 11-2 موارد زیر مد نظر است:
1- استهلاک در صنعت آب و فاضلاب ایران (33 درصد آب و 48 درصد فاضلاب) بیش‌ترین سهم را به خود اختصاص داده است:
این موضوع به ماهیت سرمایه بر بودن صنعت آب و فاضلاب اشاره دارد. در بخش صنعت آب آلمان، بیش‌ترین سهم هزینه به مواد اولیه و انرژی (25.9 درصد) و سپس به هزینه حقوق و دستمزد (17.5 درصد) اختصاص دارد.
سهم استهلاک در صنعت آب آلمان حتا کم‌تر از هزینه حقوق و دستمزد است. علت اختلاف سهم هزینه استهلاک بخش آب و فاضلاب آلمان به احتمال مربوط به سرمایه گذاری گسترده در بخش فاضلاب می‌باشد.
2-سهم نیروی کار صنعت آب و فاضلاب ایران بیشتر از آلمان است.
این موضوع می‌توانند به دلیل شرایط اقتصادی و سیاست‌های قانونی حقوق و دستمزد باشد که در کشورهای مختلف همسان نیست. با لحاظ کردن جمعیت تحت پوشش آب و فاضلاب آلمان با ایران و هم چنین تعداد پرسنل، مطابق مشاهدات میدانی، یکی از دلایل اصلی پایین بودن سهم هزینه حقوق دستمزد در بهای تمام شده در آلمان استفاده گسترده از سامانه‌های اسکادا در نظارت و بهره برداری از تاسیسات آب و فاضلاب است. این رویکرد سبب کاهش نیاز به نیروی انسانی و به تبع هزینه حقوق و دستمزد می‌شود.
3- هزینه مواد اولیه (آب خام و مواد مصرفی شیمیایی) و انرژی صنعت آب و فاضلاب آلمان از ایران بیشتر است
که دلیل اصلی آن واقعی بودن (اقتصادی) قیمت برق و حامل‌های انرژی در آلمان است. در ایران با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و ملاحضات قانونی، قیمت آب (شرکت‌های آب منطقه یی) و برق کم‌تر از قیمت اقتصادی عرضه می‌شود.
4- هزینه بهره تسهیلات بانکی دریافتنی صنعت آب و فاضلاب آلمان به دلایل زیر بیشتر از ایران است:
• تفاوت شرایط و سیاست‌های اقتصادی حاکم بر آلمان که در این کشور بهره تسهیلات مالی در سطح پایینی است.
• توانایی قدرت مالی و نقدینگی شرکت‌های آلمانی در پرداخت به موقع بدهی‌ها به دلیل واقعی بودن قیمت فروش محصولات.
در این کشور قیمت گذاری آب و فاضلاب در مقابل پوشش هزینه‌ها به گونه ای است که قیمت فروش به تقریب پوشش دهنده مجموع هزینه‌ها (100 درصد) بوده و حاشیه سود ایمنی را ایجاب می‌کند؛
بنابر این با توجه به قدرت نقدینگی، شرکت‌های آب و فاضلاب این کشور قادر به پرداخت تعهدات در موعدد مقرر می‌باشند.
در ایران به دلیل قیمت گذاری آب و فاضلاب توسط دولت بر پایه مسایل اجتماعی و سیاسی (اقتصاد دستوری)، قیمت فروش آب فقط قادر به پوشش 51 درصد بهای تمام شده در بخش شهری در سال 1395 بوده است (فاضلاب 39 درصد) و این موضوع، سبب ضعف در قدرت نقدینگی شرکت‌های صنعت آب و فاضلاب در کشور شده است.
مقایسه قیمت فروش و بهای تمام شده شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی
بررسی این موضوع نشان می‌دهد قیمت فروش آب فقط قادر به پوشش 24.1 درصد از بهای تمام شده آب است. شکل 8-2 نشان دهنده مقایسه یی تغییرات حجم مصرف، قیمت هرمترمکعب و مجموع هزینه‌های آب در آلمان طی سال‌های 2013-2002 (ارقام برحسب درصد) است.
مطابق شکل 8-2، قیمت تمام شده بعد از سال 2009 به رغم کاهش حجم مصرف افزایش داشته است، این در حالی است که درصد رشد هزینه‌ها به نسبت تا سال 2009 ثابت و بعد از آن کاهش داشته است. در جدول 12-2 برای نمونه، مقایسه اجزای بهای تمام شده هر مترمکعب آب و فاضلاب در آلمان برای سال‌های 2012 و 2006 ارایه شده است.
مقایسه تغییرات حجم مصرف، قیمت فروش و هزینه‌های آب در ایران
برای بررسی این موضوع از شکل 9-2 طی سال‌های 95-1386 (ارقام برحسب درصد) استفاده شده است.
همان طور که مشاهده می‌شود، به رغم این که حجم مصرف مشترکان (خانگی و غیرخانگی) تغییرات کمی دارد و به سوی ثبات در حال حرکت است، تغییرات قیمت فروش و هزینه‌ها بسیار محسوس بوده و برخی سال‌ها تغییرات هزینه‌ها از فروش کم‌تر بوده است.
دلیل تغییرات محسوس قیمت فروش در سال 1390 افزایش قیمت‌های فروش در راستای اعمال قانون هدفمندی یارانه‌ها و دلیل افزایش نامحسوس هزینه‌ها به دلیل افزایش هزینه‌های استهلاک در راستای تجدید ارزیابی دارایی‌ها (آیین نامه اجرایی موضوع جزء “ب” قانون بودجه سال 1390 کل کشور) بوده است.
مطابق شکل، بعد از تثبیت قیمت‌ها در سال 1389، هزینه ها و قیمت فروش آب تغییر محسوسی نداشته است.
به رغم افزایش قیمت تمام شده آب طی سال‌های مختلف، نرخ تورم و گسترش فعالیت‌های عملیاتی شرکت‌های آب و فاضلاب و هم چنین وجود تمهیدات لازم در قانون تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب برای قیمت گذاری محصولات معادل بهای تمام شده (ماده 9 قانون تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب شهری) متاسفانه شاهد افزایش فاصله بین قیمت فروش و قیمت تمام شده طی سال‌های اخیر می‌باشیم (شکل 10-2).
