شماره ثبت در ارشاد: 83160

رسانه اقتصادی و اجتماعی دورنما

مفهوم آب مجازی


  • دکتر سید حسین سجادی‌فر : مدیر دفتر توسعه پایدار، مدیریت مصرف و مطالعات اجتماعی شرکت آب و فاضلاب استان تهران
  • دکتر سید هادی حسینی بیدار: معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه‌گذاری شرکت آب و فاضلاب استان تهران
  • مرتضی زارع: مدیر رسانه اقتصادی و اجتماعی دورنما

نمی‌توان توسعه را بدون توجه به اهمیت آب حتی تصور کرد. از ساخت یک ریزتراشه کامپیوتری تا محصولات کشاورزی، آب نبض حیات انسان و اقتصاد کشورها است.

آب مجازی و تحلیل‌های پیرامون آن، ابزارهایی انکارناپذیر برای سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان اقتصادی در مسیر توسعه است.


این مقاله بیان‌گر یک پیشنهاد نیست، ضرورتی را یادآور می‌شود که هر چه از توجه به آن غافل شویم، مسیر توسعه را نمی‌توانیم پیدا کنیم و کورکورانه در مورد آن صحبت می‌کنیم.

باید تصمیم‌سازان بر مولفه‌های شاخص‌های آب مجازی احاطه داشته باشند تا در صورت بروز بحران‌های آبی، بتوانند در عرصه تجارت جهانی دست بالا را داشته باشند.


مفهوم آب مجازی ابتدا به عنوان راهی برای درک اینکه چگونه کشورهایی که به لحاظ منابع آبی تحت فشار هستند، می‌توانند منابع کافی از غذا، پوشاک و سایر اقلام پرمصرف آب را برای مردم خود فراهم کنند، در نظر گرفته می‌شد.


روند تغییرات اقلیمی‌و بروز تنش‌هایی آبی در جهان، مقوله آب مجازی را به شاخصی مهم در مبادلات تجاری بدل کرده است. آب تنها بر محصولات کشاورزی تاثیر نمی‌گذارد اثرات آن بر محیط زیست و سایر منابع کشورها را نیز بسیار قابل‌توجه است.


منبعی که بر زنجیره تامین منابع دیگر اثرگذار است، یک متغیر بحرانی قلمداد شده و مطمعنن مکانیزم اقتصادی باید به آن توجه ویژه داشته باشد. خوشبختانه برای انتقال آب به چرخه اقتصاد نیاز نیست زیرساخت‌های عریض و طویل‌ایجاد کرد. کالاهایی که نیاز داریم و برآورد کرده‌ایم برای تولید آن‌ها مقدار زیادی آب مصرف می‌شود را می‌توانیم وارد کنیم.

آب مجازی به زبان ساده


منظور از مفهوم آب مجازی، تجارت کالاهای است که خود حاوی آب هستند . این کالاها می‌تواند کالای صنعتی یا کشاورزی باشد.


تولید کالاها و خدمات عموماً نیازمند آب است. آب مورد استفاده در فرآیند تولید یک محصول کشاورزی یا صنعتی را “آب مجازی” موجود در محصول می‌گویند.

برای مثال :

  • برای تولید 1 کیلوگرم غلات به 1-2 متر مکعب آب نیاز داریم.
  • برای تولید 1 کیلوگرم پنیر به طور مثال به 5-5.5 مترمکعب آب
  • برای 1 کیلوگرم گوشت گاو به طور متوسط به 16 متر مکعب آب نیاز داریم
  • طبق مطالعه ویلیامز و همکاران. (2002)، تولید یک تراشه کامپیوتری 32 مگابایتی 2 گرمی‌‌به 32 مترمکعب آب نیاز دارد.

میزان آب مجازی موجود در برخی کالاها و محصولات از ابتدای تولید تا زمان مصرف (لیتر)

میزان آب مجازی در کالاهای مختلف

اگر کشوری یک محصول پرمصرف آب را به کشور دیگری صادر کند، آب را به صورت مجازی صادر کرده است. این مفهوم از سال 1993 تا 2003 زیاد جدی گرفته نشد اما امروزه، احراز شده است که برخی از کشورها در تامین منابع آبی خود به واردات کالاها و خدمات از سایر کشورها متکی هستند.

آب مجازی در کدام کالاها بیشتر است؟

نمودار شماره 1- تجزیه آب مجازی انتقال یافته در سراسر جهان را به ازای نوع اصلی محصول کشاورزی نشان می‌دهد. این رقم بسیار جالب است زیرا نشان می‌دهد غلات که بیشترین توجه را در مطالعات امنیت غذایی و آب مجازی به خود اختصاص داده‌اند، تنها 24 درصد از حجم کل آب مجازی مبادله شده را تشکیل می‌دهند. البته در مورد ارزش غذایی و برای مناطق خشک اهمیت غلات بسیار بیشتر از یک چهارم است. در سال 2000، غلات به 40 درصد از تجارت انرژی غذایی کمک کردند (زیمر و رنو، 2003).

نمودار 1- سهم آب مجازی در محصولات تجاری جهان

نمودار 1- سهم آب مجازی در محصولات تجاری جهان

تجارت آب مجازی در دنیا

کشورها می‌توانند از طریق روابط تجاری بین‌المللی خود، آب مجازی را وارد و صادر کنند.

در سطح جهانی، عمده‌ترین صادرکنندگان ناخالص آب مجازی آمریکا، چین، هند، برزیل، آرژانتین، کانادا، استرالیا، اندونزی، فرانسه و آلمان و عمده‌ترین واردکنندگان ناخالص آب مجازی آمریکا، ژاپن، آلمان، چین، ایتالیا، مکزیک، فرانسه، ، انگلستان و هلند هستند.

بزرگترین صادرکنندگان خالص آب مجازی در آمریکای شمالی و جنوبی (ایالات متحده آمریکا، کانادا، برزیل و آرژانتین)، آسیای جنوبی (هند، پاکستان، اندونزی و تایلند) و استرالیا هستند.

بزرگترین واردکنندگان خالص آب مجازی عبارتند از شمال آفریقا و خاورمیانه، مکزیک، اروپا، ژاپن و کره جنوبی.

خالص واردات آب مجازی در دنیا

توضیح:

کشورهای دارای خالص واردات آب مجازی مربوط به واردات محصولات کشاورزی و صنعتی از کشورهای آمریکای لاتین (سبز) و کشورهای دارای خالص صادرات آب مجازی به دلیل صادرات کشاورزی و صنعتی به کشورهای آمریکای لاتین (قرمز) در دوره 1996 -2005. تنها بزرگترین ناخالص جریان آب مجازی (بیش از 10 میلیارد متر مکعب در سال) نشان داده شده است.

منبع


تعریف آب مجازی


طبق تعریف استاندارد، «آب مجازی» آبی است که در یک محصول «تجسم» شده است، نه به معنای واقعی، بلکه به معنای مجازی.


در ابتدا این واژه با عنوان WE یا (Water Embedded) در ادبیات مطرح شد که به معنای آب گنجانده شده در محصول بود، ولی بعد از آن عبارت آب مجازی Virtual Water مفهوم خود را برای همیشه در این ادبیات نهادینه کرد.


آبی که مصرف شده تا یک محصول‌ ایجاد شود خواه محصول کشاورزی یا صنعتی یا خانگی، این آب یا تبدیل به ماده جدید شده یا صرف خنک کردن، برش دادن، استفاده نیروی کار و… شده است.

بنابراین به‌صورت واقعی در حال حاضر قابل مشاهده نیست اما اگر فرآیند تولید را بررسی کنیم می‌توانیم تجسم کنیم این محصول در حال حاضر چه میزان آب در خود جای داده است

میزان آب مجازی در کالاهای مختلف



آب مجازی را «آب تعبیه‌شده» یا «آب برون‌زا» نیز می‌نامند، که این مورد اشاره به این واقعیت دارد که واردات آب مجازی به کشور به معنای استفاده از آبی است که برای کشور واردکننده برون‌زا است.


تاریخچه آب مجازی


مفهوم آب مجازی زاییده فکر دکتر تونی آلن، متخصص خاورمیانه بود (Allan, 1993; 1994). این تعریف در اوایل دهه نود معرفی شد و نزدیک به یک دهه طول کشید تا جامعه جهانی از اهمیت این مفهوم برای دستیابی به امنیت آب منطقه‌ای و جهانی آگاهی یابد.


پروفسور آلن در طول تحقیقات بر روی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به این مفهوم دست یافت، که به گفته وی، ضمن مبارزه با کمبود آب، قادر به تامین نیازهای غذایی خود هستند.


با شروع واردات مواد غذایی از کشورهای پرآب، این کشورهای دارای تنش آبی توانستند بر کمبود آب در محیط زیست و اقتصاد خود غلبه کنند.


پروفسور آلن جایزه جهانی آب استکهلم را در سال 2008 برای توسعه این مفهوم (در میان دیگران) برنده شد.


تجارت آب واقعی بین مناطق پرآب و فقیر به دلیل فواصل زیاد و هزینه‌های مرتبط به طور کلی غیرممکن است، اما تجارت محصولات پرمصرف آب (تجارت آب مجازی) واقع‌بینانه است.

بنابراین، برای کشورهای کم‌آب، دستیابی به امنیت آبی با واردات محصولات پرمصرف آب به جای تولید همه محصولات نیازمند آب، می‌تواند کارگشا باشد.


کشورهای غنی از آب می‌توانند از منابع آبی فراوان خود با تولید محصولات پرمصرف آب برای صادرات سود ببرند.


آب مجازی و سیاست‌گذاری | به زبان ساده


وقتی یک سیاست‌گذار بر این موضوع احاطه داشته باشد به خوبی می‌تواند بر کشاورزی، اقتصاد و توسعه پایدار کشور اثرگذار باشد.

اگر با مشکل کم‌آبی و بی‌آبی مواجهیم خالص صادرات آب مجازی کشور و مناطق محلی آن باید منفی باشد.

امروزه آب مجازی، تسلط بر شاخصه‌های اندازه‌گیری آن، برآورد میزان آب نهفته در محصولات صنعتی و کشاورزی، محاسبه هزینه و فایده و کاربرد آن در حفاظت از منابع اقتصادی به ابزاری مفید در دست سیاست‌گذارن تبدیل شده است.


درخاورمیانه بعصی کشورها آب بیشتری نسبت به بقیه دارند. مثلا لبنان درمقایسه با سایر کشورهای منطقه، کشور پرآبی است. پس بطور‌ایده‌آل لبنان می‌تواند مقداری ازمنابع آبی خود را در قالب محصولات کشاورزی و صنعتی آب‌بر به سایر کشورهای خاورمیانه بفروشد.

در همین خاورمیانه کشورهایی نیز مسیر اشتباهی را در پیش گرفتند و مثلا زمانی که عربستان تصمیم گرفت در گندم خود کفا شود و نتیجه آن از بین بردن مقادیر زیادی منابع مالی و آبی کشور بود.


به‌منظور سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی اقتصادی با محوریت آب مجازی نخست باید بدانیم چطور آب مجازی برآورد می‌شود.


ارزیابی مقادیر آب مجازی | چگونه با چه روشی؟

محاسبه میزان آب مجازی کالاها دارای پیچیدگی‌های زیادی است، از یک طرف برای قیاس‌های جهانی، داشتن یک مرجع مناسب الزامی به‌نظر می‌رسد؛ علاوه بر این، میزان آب مجازی متغیری چند بعدی است که بر حسب زمان، مکان تولید محصولات، تغییرات اساسی خواهد داشت. این شرایط محاسبه استانداردهای جهانی را دشوار می کند.

محاسبه ارزش آب مجازی


از طرفی دیگر سیاست‌گذاران کشورها برای دادوستد آب در قالب کالاها و خدمات باید رویکردهای مختلفی را مدنظر قرالر دهند، مثلا برای واردات، میزان آب مورد نیاز برای تولید همان محصول در کشور باید ملاک باشد،

برای صادرات و یافتن مزیت نسبی، آگاهی از آب مجازی در کشور مقصد هم مهم است.


گاهی نیز سیاست‌گذاران برای واردات کالاهای موثر بر منابع آب داخلی، کالای مشابه داخلی ندارند.


به طور کلی 3 چهارچوب برای برآورد آب مجازی شامل: بخش عرضه، محل تقاضا، کالای جایگزین وجود دارد.


در همین چهارچوب‌ها 5 روش برای محاسبه دقیق‌تر ارزش آب مجازی وجود دارد که در ادامه مقاله بررسی خواهیم کرد


چهارچوب‌های کلی محاسبه حجم واقعی آب مجازی


در محل عرضه محتوای آب مجازی به عنوان حجم آبی که در واقعیت برای تولید محصول استفاده شده است، تعریف می‌شود.

این امر به شرایط تولید، از جمله مکان و زمان تولید و کارایی مصرف آب بستگی دارد.


برای مثال تولید یک کیلوگرم غلات در یک کشور خشک می‌تواند دو یا سه برابر بیشتر از تولید همین مقدار در یک کشور مرطوب به آب نیاز داشته باشد.

اما طبق این رویکرد بررسی می‌کنند دقیقا چه مقدار آب برای این محصول در محلی که تولید شده صرف شده است؟


برآورد حجم آب مجازی در محل مورد تقاضا : در این دیدگاه خود را جای تولیدکننده در کشور مقصد می‌گذاریم.
محتوای آب مجازی یک محصول را به عنوان مقدار آبی که برای تولید محصول در مکانی که محصول مورد نیاز است، تعریف می‌کنیم.

برآورد حجم آب مجازی


این تعریف دقیقا در چهارچوب این سوال منعکس می‌شود: اگر محصولی را به جای تولید خود، وارد کنیم چقدر آب صرفه‌جویی کرده‌ایم؟


به عنوان مثال محتوای آب مجازی برنج در هلند، جایی که برنج تولید نمی‌شود بلکه فقط وارد می‌شود، معادل آب مصرف شده برای تولید آن در هند نیست بلکه معادل مقدار آبی است که اگر بتوانیم برنج در هلند تولید کنیم به آن نیاز داریم.


اگر در روستاهای خشک زاهدان امکان تولید گندم وجود ندارد، آب مجازی نهفته در واردات گندم معادل این است که اگر در آب و هوای زاهدان بخواهیم گندم تولید کنیم چه میزان به آب شیرین احتیاج داریم.


محاسبه آب مجازی روش کالای جایگزین | محاسبه آب مجازی شیرین در آب‌های شور دریا


در این مورد رنو Hoekstra Renault (2003) پیشنهاد می‌کند که برای محاسبه محتوای آب مجازی، یک جایگزین مناسب برای محصول در نظر گرفته شود.


اگر تعریف محتوای آب مجازی به این صورت باشد، حتی می‌توان استدلال کرد که ماهی‌های آب دریا حاوی آب شیرین مجازی هستند، اگرچه این ماهی اصلاً به آب شیرین وابسته نیست و حتی در تولید آن آب شیرین بکار نرفته.


به منظور محاسبه محتوای آب شیرین مجازی ماهی‌های آب دریا، رنو (2003) پیشنهاد می‌کند که از اصل هم ارزی تغذیه‌ای استفاده شود که بر اساس آن، محتوای آب مجازی یک محصول را می‌توان به عنوان محتوای آب مجازی یک محصول مشابه محاسبه کرد.


برای مثال اگر فلان نوع ماهی را با ارزش غذایی معین بخواهیم در کشور تولید کنیم چقدر به آب شیرین نیاز داریم؟ حال اگر نوعی ماهی که تقریبا همین خصوصیات را دارد از امارات وارد کنیم به مثابه واردات آب مجازی برای کشور است.

یا واردات کالاها با محصول جایگزینی که دارای ارزش غذایی یکسان است می تواندد استفاده از آب برای سایر نیازهای کشور میسر کند.

5 روش برای ارزیابی میزان آب مجازی (شاخص بهره‌وری آب)


پنج اصل برای ارزیابی مقادیر آب مجازی پیشنهاد شده است:

  • اولی مقادیر رایج در سایتهای تولید واقعی را به عنوان نوعی مقادیر استاندارد مصرف آب در نظر می‌گیرد.
  • اصل دوم مصرف حاشیه‌ای آب محلی را در نظر می‌گیرد. در این رویه این‌گون برآورد می‌شود که چنان‌چه قرار بود محصول در کشور خودمان تولید شود چه مقدار به آب نیاز است.
  • اصل سوم در مورد هم ارزی تغذیه ای است که ابزاری برای مقایسه محصولات غذایی فراهم می‌کند. اگر کالا در کشور ما تولید نمی‌شود ارزش آن مقادل کدام محصول داخلی با چه میزان مصرف آب است.
  • اصل چهارم، جایگزینی یا یافتن جایگزینی برای مصرف آب است که محدوده صرفه جویی در مصرف آب را به آب مجازی محدود می‌کند. یعنی چنانچه نیاز در منطقه‌ای در برخی زمینه‌های در مصرف آب صرفه‌جویی شود این کار در قالب واردات آب مجازی یا کنار گذاشتن برخی محصولات که میزان آب مجازی بالایی دارند انجام می‌شود.
  • اصل پنجم تصریح می‌کند که به لطف بهره‌وری آب، مقادیر آب مجازی موجود در کالاها با سرعت قابل توجهی کاهش می‌یابد و این اصل باید هنگام نگاه کردن به تکامل گذشته یا آینده آب مجازی در نظر گرفته شود. در حقیقت این اصل، متغیر زمان را نیز در محاسبات وارد می‌کند.

1. اصل ارزش‌های رایج (THE PRINCIPLE OF COMMON VALUES)

به‌منظور انجام تجزیه و تحلیل‌های جهانی و امکان مقایسه منابع آب مجازی بین کشورهای مختلف، بدون شک نیاز به منابع مشترک مرجعی به‌عنوان استاندارد داریم.


آب واقعی مصرف شده در برخی از سایت‌های تولید مرجع می‌تواند به عنوان مقادیر مرجع آب مجازی استفاده می‌شود. سوالاتی در مورد چگونگی تعیین این استانداردها، با چه نوع بهره‌وری و در کجا باید اندازه گیری شود، باقی می‌ماند. به نظر می‌رسد سه گزینه قابل بررسی است:

  1. . میانگین بهره‌وری آب در سراسر جهان برای هر محصول؛
  2. بهره‌وری ثبت شده در کشور اصلی صادرکننده و/یا تولیدکننده هر محصول؛
  3. بالاترین بهره‌وری ملی ثبت شده برای هر محصول.


منطقی به نظر می‌رسد که آن کشورها یا کشورهایی که دارای بالاترین عملکرد سایت‌های تولید کشاورزی هستند برای تعیین استانداردها انتخاب شوند.

2. اصل سود نهایی (حاشیه‌ای) در بهره‌وری آب

(THE PRINCIPLE OF THE MARGINAL GAIN IN WATER PRODUCTIVITY)


معمولا تصمیم‌سازان حوزه آب و کشاورزی یک کشور، نمی‌توانند در محاسبه ارزش آب مجازی برای کشور و مناطق مختلف آن از مقادیر استاندارد جهانی استفاده کنند.

آن‌ها راغبند میزان آب مورد نیاز را با توجه به ساختار کشور و اقلیم مناطق مورد نظر تعیین کنند. نمی‌توان در محاسبه ارزش آب مجازی و توضیح و تفسیر آن برای مردم کشور از میزان آن در کشورهای دور صحبت کرد.

مردم مناطق محل زندگی خود را بهتر از هر کسی می‌شناسند و برآورد دقیق در این زمینه حس اعتماد به سیاست را نیز تقویت می‌کند.

اصول ارزیابی ارزش آب مجازی کالاها، مقدار آبی است که برای تولید همان مقادیر کالا در داخل بسیج می‌شد. بنابراین مقدار محاسبه شده در این رویه همان بهره‌وری نهایی آب (Marginal water productivity) در اقتصاد کشور است.


محاسبه بهره‌وری نهایی آب ابزار مناسبی برای تصمیم‌سازی در مورد صادرات کشور نیز است.


نکته بسیار مهم در مورد صادرات آب مجازی :

وقتی کالایی با محوریت ارزش آب مجازی در قالب محصولات غذایی وارد عرصه تجارت می‌شود، علاوه بر خود کالا خرید، خرید زمان نیز است. بر خلاف تولید کالاهای دیگر در اقتصاد خط تولید محصولات کشاورزی به فصول خاص و البته طی زمانی معین نیاز دارد.

بنابراین بهره‌وری نهایی آب تنها ارزش آب مجازی غذاها را در خود جای نداده، این مفهوم در محل مورد استفاده ارزش زمان را نیز با خود یدک می‌کشد.
نتیجه بسیار مهم در اینجا این است که ارزش آب مجازی در مکان و زمان ثابت نیست.
یک پیامد عملی‌تر اهمیت‌ این است که وقتی غذا از مکان‌ها یا دوره‌های تولید با عملکرد بالا به مکان‌ها یا دوره‌های با عملکرد پایین‌تر منتقل می‌شود، باعث صرفه‌جویی واقعی آب می‌شود.‌
با توجه به تعریف فوق، فرمولی از ارزش آب مجازی را می‌توان به صورت زیر پیشنهاد کرد:

فرمول ارزش آب مجازی
VWV : ارزش آب مجازی

از آنجایی که بهره‌وری آب با شرایط کشاورزی بسیار متفاوت است، مقادیر متوسط در یک منطقه بزرگ برای ارزیابی VWV معنی چندان دقیقی ندارد.

نمونه‌هایی از مقادیر بهره‌وری آب ثبت شده برای غلات در کشورهای مختلف و برای شیوه‌های مختلف در جدول 1 آورده شده است. الگوی مشابهی برای هر کشور یافت می‌شود. غلات آبی بازده بیشتری نسبت به غلات دیم دارند و بهره‌وری نهایی آبیاری تکمیلی بالاست.

بهره‌وری آب و ارزش‌های آب مجازی مرتبط

بهره وری آب

3. اصل هم‌ارزی غذایی (T HE PRINCIPLE OF NUTRITIONAL EQUIVALENCE) :

کاربرد این اصل هنگامی‌ است ‌که جایگزین‌ها مورد بحث قرار می‌گیرند، به عنوان مثال بحث تولید در مقابل واردات؛

مواردی وجود دارد که هیچ جایگزین محلی برای رشد محصول مورد نظر وجود ندارد. به عنوان مثال، آلمان نمی‌تواند برنج کشت کند، بنابراین بهره‌وری نهایی آب برنج، برای این کشور معنایی ندارد.


تنها جایگزین برای آلمان، تولید محصولات دیگر (یک یا چند) است که معادل برنج است. برای انجام این کار، باید مجموعه‌ای از شاخص‌ها را داشته باشیم که بتوان از آنها برای مقایسه محصولات غذایی استفاده کرد.


وزن مشخصاً معیار خوبی نیست، ما نمی‌توانیم یک کیلوگرم غلات و یک کیلوگرم گوجه فرنگی را با هم مقایسه کنیم و ارزش اقتصادی ($) نیز مناسب این تمرین نیست.

در واقع ارزش هر محصول کشاورزی از نظر مواد غذایی از طریق مواد مغذی سنجیده می‌شود.

برقراری معادلات آب مجازی از طریق ارزش غذایی محصولات


بنابراین تنها حوزه‌ای که می‌توانیم برای معادل‌سازی در نظر بگیریم، محتوای تغذیه‌ای محصولات غذایی است. محتوای غذایی از عناصر متعددی تشکیل شده است. شاخص‌های اصلی انرژی، پروتئین، چربی، کلسیم، آهن و غیره هستند… با معرفی اصل هم ارزی تغذیه‌ای، ما اجازه می‌دهیم گندم را با سیب زمینی مثلاً یا گندم را با مجموعه‌ای از محصولات مقایسه کنیم

اصل هم ارزی غذایی در تجارت مجازی آب


. در شکل 2، نمونه‌ای از بهره‌وری انرژی برای محصولات غذایی اصلی با اشاره به بهره‌وری آب برآورد شده در کالیفرنیا آمریکا، نشان داده شده است.

شکل شماره 2- مقایسه آب مجازی نهفته در محصولات بر اساس بهره‌وری انرژی (کیلوکالری بر متر مکعب)

بهره وری آب مجازی

از این رقم می‌توان دریافت که سیب‌زمینی بسیار پربارتر از گندم است:

1 متر مکعب آب روی سیب‌زمینی همان مقدار انرژی تولید می‌کند که 2.5 متر مکعب آب روی گندم.

اصل هم ارزی بیان می‌کند: جایگزین‌های محلی برای یک محصول غذایی باید یا همان محصول یا مجموعه‌ای از محصولات غذایی دیگر باشد که به ارزش‌های غذایی یکسان منجر می‌شود.

جدول 1 بهره‌وری آب و مقادیر آب مجازی مرتبط بهره‌وری آب بر حسب کیلوگرم بر متر مکعب ارزش آب مجازی بر حسب مترمکعب بر کیلوگرم کشاورزی دیم (آب سبز) کشاورزی آبی (آب سبز و آبی) بهره‌وری از آبیاری مکمل در کیلوگرم بر متر مکعب (آب آبی) )

4. اصل جایگزینی (THE PRINCIPLE OF SUBSTITUTION) :

پتانسیل ذخیره‌سازی آب یا صرفه‌جویی و حفاظت از منابع آبی در صورتی نمود پیدا می‌کند که کاهش در تولید محصولات غذایی، منابع آب محلی را برای سایر مصارف مورد نیاز، در دسترس تصمیم‌سازان قرار دهد.

البته باید گفت که همیشه اینطور نیست. یعنی همواره نمی‌توان مقداری از آبی که برای محصولات کشاورزی و محصولات غذایی استفاده می‌شود را با استفاده دیگری از آب جایگزین کرد، به عنوان مثال در مورد گاوهایی که از مراتع دیم طبیعی تغذیه می‌کنند.
به عنوان مثال، موریتانی مقادیر زیادی آب مجازی را از طریق صادرات بز صادر می‌کند (140000 راس در سال 1994)، این کشور یک صادر کننده خالص آب مجازی است (FAO، 1997)، که یک پارادوکس برای یک کشور بسیار خشک است.


با این حال، هر گونه تلاش برای کاهش تولید و صادرات بز از نظر صرفه جویی در مصرف آب بیهوده خواهد بود (چرا؟)

آب مجازی در موریتانی


گله‌های بز در موریتانی از قلمرو بزرگی استفاده می‌کنند که در آن باران همچنان می‌تواند غذا و علوفه برای دام را تولید کند اما اگر صادرات بز را متوقف کنیم، آب ذخیره‌شده مصرف جایگزینی در دسترس ندارد و نمی‌توان آن را برای بخش دیگری جایگزین کرد.

در این مورد، اگر جایگزینی برای تولید بز محلی وجود نداشته باشد، تأثیر آب مجازی در فرآیند تصمیم گیری بی ربط است.

مسئله جایگزینی برای آب مجازی مهم است. در شکل 3، شبکه‌ای از موقعیت‌های ممکن در این رابطه ارائه شده است. مورد موریتانی که قبلاً ذکر شد نمونه‌ای از جعبه بالایی در شکل 3 است.

اصل جایگزینی محصولات در انتقال آب مجازی

در واقع اصل جایگزینی قبلاً در اصل سود نهایی گنجانده شده است. هنگامی‌که هیچ جایگزینی امکان پذیر نباشد، سود نهایی به سادگی روی صفر تنظیم می‌شود، به این معنی که پتانسیل پس انداز صفر است. با این حال، برای وضوح، ما این دو اصل را از هم جدا می‌کنیم.

5. اصل کاهش قیمت ( THE PRINCIPLE OF DEFLATION) :


رویکردهای تاریخی برای مطالعات در مورد تجارت مواد غذایی و مصرف مواد غذایی و همچنین موارد مرتبط با مدیریت آب مهم هستند.


برای شناسایی روندها، نقاط شکست قابل توجه و همچنین انجام پیش بینی‌های دقیق تر، مهم است که به تکامل گذشته جریان‌های آب نگاه کنید.


مشکلی که در این رویه وجود دارد در حقیقت از این واقعیت ناشی می‌شود که بهره‌وری آب با زمان ثابت نیست، بنابراین ارزش آب مجازی (VWV) با زمان تغییر می‌کند.


با افزایش چشمگیر بهره‌وری از زمین و آب در دهه‌های گذشته، ارزش آب مجازی نیز به همان نسبت کاهش یافته است. بنابراین مقادیر ثابت VW را نمی‌توان برای تحلیل‌های تاریخی استفاده کرد.

قیمت آب و بهره وری


مقادیر VWV‌ نه تنها باید برای انجام ارزیابی طی دوره زمانی خاص، قابل اعتماد باشند، ، بلکه باید تکامل آنها در گذشته نیز مشخص شود.


یک مثال در شکل 4 آورده شده است که افزایش عملکرد گندم ثبت شده در فرانسه را نشان می‌دهد.

شکل 4 – روند تغییرات ارزش آب مجازی فرانسه در طول زمان

شکل 4 - روند تغییرات ارزش آب مجازی فرانسه در طول زمان

این تکامل عملکرد (3 درصد در سال) کاملاً نمایانگر افزایش بهره‌وری آب در آن دوره است زیرا گندم عمدتاً در این کشور دیم می‌شود. یعنی افزایش عملکرد بدون هیچ هیچ تغییری در مصرف آب اتفاق افتاده است.


عملکرد گندم بین سال‌های 1961 و 2000 سه برابر شده است و در نتیجه ارزش آب مجازی گندم در فرانسه در سال 2000 به یک سوم ارزش سال 1961 کاهش یافته است.


جمع‌بندی ارزش آب مجازی:


اصول توصیف شده قبلی را می‌توان در فرمول زیر قرار داد، میزان ارزش نهایی ایجاد شده آب مجازی در منطقه‌ای خاص (مترمکعب بر کیلوگرم) :

ارزش آب مجازی

جایی که:

  • x و y تغییرات VWV را با مکان بیان می‌کند،
  • t تغییر VWV را به دو صورت بیان می‌کند، تغییرات بهره‌وری آب با سال‌های کشاورزی-اقلیمی‌(agro-climatic)، روند عمومی‌کاهش قیمت آب به دلیل افزایش بهره‌وری مداوم آب،
  • Product جایگزین را بر حسب محصولاتی با ارزش غذایی یکسان بیان می‌کند.


با خلاصه کردن تعریف قبلی، تعریف زیر برای VWV پیشنهاد شده است:


ارزش آب مجازی یک محصول غذایی مختص مکان و زمان است و برابر است با ملزومات نهایی آب (Marginal water requirements) برای تولید محلی جایگزین همان مقدار محصول یا آن معادل غذایی آن

پس از برآورد ارزش آب مجازی باید ببینینم در عمل محاسبه این شاخص چگونه می‌تواند مثمرثمر باشد.

ارزش عملی آب مجازی


آگاهی از شاخص‌های اندازه‌گیری آب مجازی و توسعه دانش آن برای کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست کشورها بسیار حائز اهمیت است. کشوری مانند‌ ایران که با مشکل کم‌آبی مواجه است را در نظر بگیرید.


اگر به محتوای آب مجازی کالاهای مورد استفاده در کشور احاطه داشته باشیم، سیاست‌گذاران می‌توانند، تصمیم بگیرند تولید چه کالاهایی در کشور آب‌بر بوده و اثرات زیست‌محیطی مخربی بر کشور وارد می‌کنند، علاوه بر این واردات چه کالاهایی به مثابه بالابردن امنیت آبی کشور، این منابع استراتژیک و در معرض خطر است.

آب مجازی و امنیت غذلیی


مفهوم آب مجازی اساساً چهار چشم‌انداز مهم را در تخصیص منابع آبی و توزیع اقتصادی آن در نظر می‌گیرد:

چشم‌انداز استراتژیک برای امنیت غذایی:

در دنیای امروز کمتر سیاست‌گذاری که رفتاری عاقلانه دارد این جمله را بیان می‌کند ” می‌خواهیم در تولید محصولات کشاورزی کشور خودکفا شویم” . در حال حاضر کشورها بر اساس مزیت نسبی خود اقدام به تجارت می‌کنند و چون بسیاری از آن‌‌ها منابع آب شیرین گسترده‌ای ندارند رو به تجارت آب مجازی در تامین غذای خود آورده‌اند.


دیدگاه لیبرال:

واردات آب مجازی از طریق واردات مواد غذایی به عنوان ابزاری برای باز کردن بازار ملی آب و حصول اطمینان از هدایت آب به سمت مصارف اقتصادی و سودآورتر است (Allan J. A.; 1999 – Wichelns D. 2001)

این همان مسیری است که در آن ارزش اقتصادی آب برای همگان ملموس می‌شود.

آب با هزینه و ارزش واقعی خود وارد بازارها می‌شود و هر کسی که قیمت آن را بپردازد می‌تواند از آن بهره‌مند شود.


چشم انداز اکولوژیکی:

آب مجازی به منظور کمک به اجرای یک رویکرد بهینه در مدیریت منابع طبیعی و هدایت تولید به مناطقی است که بهترین شرایط طبیعی برای تولیدی با کارایی بالا و پایداری را دارند، عمل میکند (Turton A.R.، 2000).

چشم انداز همبستگی:

مهر تاییدی بر این موضوع است که تصمیمات مربوط به محصولات کشاورزی در مناطقی که مازاد مواد غذایی تولید می‌کنند، ممکن است اثری واقعی بر تشدید فشار اعمال شده بر مناطقی بگذارد که با کمبود آب مواجه هستند.

چشم‌انداز همبستگی به‌ویژه در سطح منطقه‌ای، دیدگاهی کاملا عقلانی است همانطور که در حال حاضر به عنوان برخی از راه‌حل‌های در نظر گرفته شده برای حل بحران غذایی فعلی در منطقه SADC از آن استفاده می‌شود (Meissner R. 2003)


آب مجازی سیاست‌های توسعه‌ای را به نحوی روان‌تر به پیش‌می‌برد. تجارت آب بین کشورها و حتی مناطق درون مرزی همیشه ساده نیست، به دلیل‌ اینکه حمل مقدار زیاد آب ممکن است مشکل باشد، بعلاوه وقتی یک کشور به کشور دیگر آب بفروشد یا آب منطقه‌ای، راهی سایر مناطق شود، ممکن است موانع سیاسی و تنش در آن وجود داشته باشد .

آب مجازی و جلوگیری از تنش آبی


معمولا شهروندان کشورها از فروش آب ناراضی می‌شوند. اما تصور اینکه مردم از صادرات محصولات پرآب خود وقتی که کشور مشکل آبی ندارد، ناراحت شوند دور از ذهن است.

آب مجازی و جلوگیری از تنش آبی


آبی که به این طریق فروخته می‌شود منافع آن به‌صورت مستقیم به مردم می‌رسد در حالی که فروش آب از طریق کانال‌های آبی همواره برچسب از بین بردن حقوق مردم را با خود به یدک می‌کشد. همچنین انتقال آب منطقه‌ای که همواره در کشورها به بروز تنش و برهم خوردن همبستگی منجر می‌شود می‌تواند راه‌حل خود را در مفاهیم آب مجازی بیابد، فروش محصولات منطقه پرآب به منطقه کم آب، نه حفر کانال آب و سرازیر کردن جریان آبی یک منطقه به منطقه دیگر

آب مجازی بالا بردن امنیت آب


تجارت آب مجازی به عنوان ابزاری برای دستیابی به امنیت آب و استفاده کارآمد از آن است.


مثبت بودن تراز خالص واردات آب مجازی در یک کشور کم‌آب، می‌تواند فشار بر منابع آبی کشور را کاهش دهد. حتی می‌توان تعیین کرد که کف حداقلی برای واردات آب مجازی سالانه چقدر باشد تا این هدف برای حفاظت از منابع آبی یک سیاست الزامی‌ باشد.


آب مجازی را می‌توان به عنوان منبع جایگزین آب در نظر گرفت. استفاده از این منبع اضافی می‌تواند ابزاری برای دستیابی به امنیت آب منطقه‌ای نیز باشد.

این همان استدلال سیاسی است که تونی آلن از ابتدای بحث آب مجازی مطرح کرده است، تجارت آب مجازی می‌تواند ابزاری برای حل مشکلات ژئوپلیتیکی و حتی جلوگیری از جنگ بر سر آب باشد (آلن، 1998، 2003). ).


در کنار بعد سیاسی، بعد اقتصادی وجود دارد که به همان اندازه توسط آلن (1997، 1999، 2001) بر آن تاکید شده است. خصوصا در حال حاضر که تنش‌های آبی در جهان در حال گسترش هستند نظیر آن‌چه در مناطق مرزی هند و پاکستان و رودهای مشترک این دو کشور در حال روی دادن است.


تجارت آب مجازی ،تجارتی اقتصادی


بحث اقتصادی در پشت پرده تجارت آب مجازی این است که بر اساس تئوری تجارت بین‌الملل، ملت‌ها باید محصولاتی را صادر کنند که در آن مزیت نسبی در تولید دارند، در حالی که باید محصولاتی را وارد کنند که در آن دارای یک نقطه ضعف نسبی هستند .(Wichelns, 2001).


در رابطه با مورد آخر باید گفت: شاید در تولید محصولی خاص دارای مزیت نسبی هستند اما اگر بخواهند به این کار ادامه دهند رفته‌رفته به منابع آبی خود آسیب وارد کرده و چرخه اقتصادی کالاهای دیگر را نیز برهم می‌زنند.

تجارت آب مجازی


در سطح بالاتر، هوکسترا و‌هانگ (2002، 2003) استدلال می‌کنند تجارت آب مجازی بین کشورها می‌تواند ابزاری برای افزایش «کارایی مصرف جهانی آب» نیز باشد.


از نقطه نظر اقتصادی منطقی است که محصولاتی برای تولید نیاز به میزان آب زیادی دارند در مناطقی از جهان که آب به وفور در دسترس است تولید کنیم. در آن مکان‌ها آب ارزان‌تر است، عوارض جانبی منفی کوچک‌تری برای مصرف آب وجود دارد و اغلب آب کمتری برای هر واحد محصول مورد نیاز است.


تجارت آب مجازی از کشوری که بهره‌وری آب نسبتاً بالاست به کشوری که بهره‌وری آب نسبتاً پایین است، نشان می‌دهد که در سطح جهانی صرفه‌جویی واقعی در مصرف آب صورت می‌گیرد. این یک منطق قوی برای حفاظت از منابع آب جهانی و صیانت از اقلیم هوایی کره زمین است.


تهیه‌کنندگان:

  • دکتر سید حسین سجادی‌فر : مدیر دفتر توسعه پایدار، مدیریت مصرف و مطالعات اجتماعی شرکت آب و فاضلاب استان تهران
  • دکتر سید هادی حسینی بیدار: معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه‌گذاری شرکت آب و فاضلاب استان تهران
  • مرتضی زارع: مدیر رسانه اقتصادی و اجتماعی دورنما

  • منابع:

    سازمان FAO

    شبکه ردپای جهانی

    Allan, J.A. 1998. Virtual water: a strategic resource. Global solutions to regional deficits. Groundwater, 36(4):545-546.

    Allan, J. A. 1999. Water stress and Global Mitigation : Water, Food and Trade. In ALN#45 Spring/Summer 99 http://ag.arizona.edu/OALS/

    Ambri, Abdel I. 1990 Supplementary irrigation in Morocco.In Consultation on supplementary irrigation. Morocco 1987. FAO. Rome 120 pages

    Bouzaidi, A. 1990. Supplementary irrigation in Tunisia. In Consultation on supplementary irrigation. Morocco 1987. FAO. Rome 120 pages

    Earle, A. 2001. The role of virtual water in food security in Southern Africa, Occasional Paper No.33, SOAS, University of London.

    FAO. 1997. Water resource of the Near East region: a review. 38 pp.

    Hoekstra, A.Y. & Hung, P.Q., 2002. Virtual water trade: a quantification of virtual water flows between nations in relation to international crop trade. Value of Water Research Report Series No.11, IHE, the Netherlands, In press.

    Oki T., Sato M. Kawamura A., Miyake M., Kanae S. & Musiake K. 2003. Virtual water
    trade to Japan and in the world. (This report)

    Oweis, T. 1997. Supplemental irrigation: a Highly Efficient Water-Use Practice. ICARDA. 16 pages.

    Oweis, T., Hachum, A. & Kijne, J. 1999. Water harvesting and supplemental irrigation for improved water use efficiency in dry areas. SWIM paper 7. IWMI PO BOX 2075 Colombo Sri Lanka.

    Perrier, E.R. & Salkini, A.B. 1991. Supplemental irrigation in the Near East and North Africa. Proceedings of a Workshop on Regional consultation on supplemental irrigation.ICARDA

    FAO Rabat Morocco December 1987 Kluwer Academic Publishers. 612 pages.
    Renault D., Wallender. W.W. 2000. “Nutritional Water Productivity and Diets : From « Crop per drop » towards « Nutrition per drop » “. Agricultural Water Management, 45:275-296

    نظر شما