دکتر سید حسین سجادی‌فر

اقتصاد چرخشی یکی از مباحث جدید اقتصاد است که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. فلسفه وجودی اقتصاد چرخشی علاوه بر استفاده بهنه از منابع محدود، کاهش ضایعات و استفاده مجدد از آن‌ها در فرآیند تولید یا ساخت محصولات جانبی است.

در واقع بر پایه ادبیات اقتصاد خطی در فرآیند تولید، هدف اصلی بنگاه‌ها دستیابی به حداکثر سود است، اما در اقتصاد چرخشی علاوه بر هدف فوق، مدیریت ضایعات و رفاه اجتماعی بین نسلی نیز مورد توجه است.

مسیر توسعه پایدار | چرخش در رویکرد سنتی اقتصاد

اقتصاد چرخشی منجر به افزایش ارزش افزوده و حاشیه سود، صرفه‌جویی هزینه‌ها، افزایش رقابت‌پذیری، کاهش آلودگی محیط‌زیست و حفظ منابع طبیعی به ویزه منابع آب، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و… می‌‌شود.

امروزه اقتصاد خطی که در آن فرض می‌شود، مقادیر نامشخص و نامحدودی از منابع طبیعی وجود دارند و محیط زیست ظرفیت نامحدودی برای جذب ضایعات، زباله‌ها وآلودگی‌های محیط زیستی را دارد، به طور کامل مردود شده است.

مفهوم اقتصاد چرخشی و مقایسه آن با اقتصاد خطی را در مقاله ” حرکت از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی” برای علاقه‌مندان این حوزه آماده کرده‌ایم

این رویکرد و همچنین مولفه‌هایی مانند رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی، کاهش منابع طبیعی، آلودگی محیط زیست و گرمایش کره زمین، بحران‌های مالی جهانی، رقابت، رشد اقتصادی برخی کشور‌ها و به دنبال آن عواقب منفی محیط زیستی ، سبب توجه به اقتصاد چرخشی (اقتصاد مدور) است. تا جایی که اکنون کشورها برای پاسخ‌گویی به نیازهای فعلی و آینده، همچنین مقابله با چالش‌های پیش‌رو، مسیری جز حرکت در جهت اقتصاد چرخشی برای توسعه پایدار خود متصور نیستند. هجوم غول‌های اقتصادی به رویکردهای اقتصاد چرخشی و سرمایه‌گذاری در آن سیگنال‌های روشنی از اهمیت آن در آیندهاقتصادی جهان است.

نقش اقتصاد چرخشی در توسعه پایدار

در بنیادی‌ترین مفاهیم توسعه پایدار، اتکا به منابع انرژی تجدیدپذیر و جایگزینی آن با منابع دیگر از اصول اجتناب‌ناپذیر به‌شمار می‌رود.

علاوه بر این مساله گرم شدن زمین و کمبود منابع آبی در آینده از مهم‌ترین عواملی است که در رشد اقتصادی کشورها و حرکت به سمت توسعه پایدار باید در کانون توجه قرار گیرند

توجه به رویکرد اقتصاد چرخشی در کشور‌های توسعه یافته، مصرف انرژی (به خصوص سوخت‌های فسیلی) ، مواد خام طبیعی و به وی‍ژه مصرف آب را به شدت کاهش داده است.همچنین افزایش نوسان جهانی قیمت مواد خام، خطرات زنجیره تامین، بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی، توجه رهبران تجاری و سیاستگذاران را به ضرورت بازنگری در مصرف منابع آبی و انرژی از طریق شیوه‌های متنوع در بستر اقتصاد چرخشی را به خود جلب کرده است.

نقش بی‌بدیل اقتصاد چرخشی در رشد اقتصادی و توسعه پایدار

شناخت توسعه پایدار کشور در گرو رشد اقتصادی هماهنگ و یکپارچه محافظت از محیط زیست، توجه به مدرن‌سازی اکولوژیک، رشد سبز و کاهش تولید دی‌اکسیدکربن از طریق راهبرد‌های اقتصاد چرخشی ملی محقق می‌شود.

توسعه پایدار گزینه غیرقابل اجتناب جوامع انسانی است، بنابراین تغییر مهم این است که حفاظت از محیط زیست به شیوه‌های سنتی و توسعه اقتصادی باید به خوبی با یک‌دیگر ترکیب شوند تا منتج به رابطه برد-برد میان حفاظت محیط زیست و توسعه اقتصادی شود.

توسعه اقتصاد چرخشی یک شیوه مهم برای استقرار راهبرد‌های توسعه پایدار، برای دستیابی به اقتصادی هماهنگ، توسعه اجتماعی و منابع محیط زیستی است که گامی‌ مهم برای تعدیل ساختار اقتصادی محسوب می‌شود.

اقتصاد چرخشی و صنعت آب و فاضلاب

توجه به اقتصاد چرخشی در صنعت آب و فاضلاب به دلیل مشخصه‌های چون:

• ارتباط تنگاتنگ فرآیند عملیات با محیط زیست (چرخه‌ی کوچک آب)،
• محدودیت‌های منابع آبی پایدار،
• رشد جمعیت،
• ارتقاء سطح عمومی‌ بهداشت،
• کاهش کیفیت منابع آبی و زیست محیطی

می‌‌تواند بسیار مورد توجه باشد. این موضوع از سه دیدگاه مدیریت مصرف آب، استفاده مجدد از پساب و لجن فاضلاب (ضایعات ارزشمند) و نقش مخرب فاضلاب‌ها در تخریب و آلودگی محیط زیست در راستای توسعه پایدار قابل ملاحظه است.

اهمیت فاضلاب در توسعه پایدار

در راستای حرکت به سوی توسعه پایدار، نقش و اهمیت فاضلاب از دیدگاه بهداشت عمومی‌، حفظ محیط زیست و مصارف مجدد مورد توجه می‌‌باشد.

طی یک قرن گذشته با رشد جمعت و توسعه شهر‌ها، رشد صنعتی و کشاورزی، آلودگی منابع آبی، موضوع فاضلاب اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

عدم دفع صحیح فاضلاب‌ها سبب آلودگی محیط زیست، آلودگی منابع آبی، افزایش هزینه فرصت از دست رفته است. از سویی دیگر، ورود مواد میکروبی، آلی و فلزی به طبیعت یا زنجیره ارزش غذایی انسان‌ها به دلیل عدم تصفیه کامل فاضلاب یک تهدید محسوب می‌‌شود.

لزوم بهبود سازوکارهای تصفیه فاضلاب

با این توضیحات توجه به مدیریت فاضلاب در مسیر توسعه پایدار به لحاظ زیست‌ محیطی، اقتصادی (فرصت‌های از دست رفته اقتصادی و استفاده مجدد) و کارآمدی بسیار حایز اهمیت است.

کمبود منابع آب در ایران و نقش فاضلاب در بهبود شرایط

فلات ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک واقع شده و پایین بودن سطح بارش از میانگین جهانی، توزیع نامتعادل بارش، کمبود منابع آب و خشکسالی‌های مکرر از مشخصه‌های منحصر به فرد آن است.

یکی از شیوه‌های نوین مقابله با کمبود آب، استفاده از پساب فاضلاب تصفیه شده است. از مسایل مرتبط با پساب فاضلاب ترکیبات شیمیایی متفاوتی مانند نیترات، فسفات و نمک‌ها (مواد شیم‌ایی) است که از ریسک بالایی برخوردارند.

برای نمونه، آبیاری کشاورزی با پساب فاضلاب هر چند ممکن است از یک سو سبب تقویت خاک و رشد محصولات شود، ولی تلفات نشت زیرسطحی به خصوص نیترات بر کیفیت آب‌های زیرزمینی تاثیرگذار است.

استفاده از پساب فاضلاب | فرصت‌ها و چالش‌ها

تولید حجم قابل توجه از فاضلاب‌های شهری به دلیل توسعه شهر‌ها و ارتقای بهداشت عمومی‌ و افزایش جمعیت همراه با رقابت بیشتر آب در صنعت و کشاورزی سبب استفاده از پساب فاضلاب در مصارف گوناگون شده است.

استفاده از پساب‌های فاضلاب از دو جنبه زراعی (تامین مواد آلی خاک) و زیست محیطی (کیفیت منابع آب، خاک، میکروارگانیسم‌ها) حایز اهمیت است.

به رغم مزایای فراوان آبیاری با پساب فاضلاب همواره احتمال ریسک انتقال عمیق مواد شیمیایی (به خصوص نیترات) و سایر مواد موجود در فاضلاب ، اثرات مخربی بر آب‌های زیرزمینی و در نهایت سلامت آحاد جامعه در زنجیره غذایی دارد.

ایران به دلیل قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی در زمره کشور‌های با محدودیت منابع آب قلمداد می‌شود.

از سویی دیگر به لحاظ وجود زمین‌های مستعد کشاورزی، دمای مناسب، شرایط سازگاری کشت بسیاری از محصولات کشاورزی، لذا ترکیب این چند مولفه می‌تواند تاثیر پررنگی برای استفاده از پساب فاضلاب در آبیاری محصولات کشاورزی و سایر مصارف داشته باشد.

به دلیل محدویت منابع آب کشاورزی در کشور، الزامات توسعه کشاورزی، توسعه سامانه‌های فاضلاب در بسیاری از شهر‌های کشور (رشد 1096 درصدی در 1394 نسبت به سال پایه 1373) و الزامات قانونی (بند “الف” ماده 142 قانون پنجم توسعه، الحاق شده به ماده 20 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی و محاسباتی کشور) در سال‌های اخیر استفاده از پساب فاضلاب به عنوان یک منبع آبی مورد توجه قرار گرفته است.

لزوم توجه به زیرساخت‌ها و تجهیزات بازیافت فاضلاب

چالش تامین غذا، آب و عناصر مغذی در کشور برای آینده از چالش‌های امروز بزرگتر خواهد بود. تقاضا‌های روز افزون و گوناگون مناطق شهری، فشار عظیمی‌ بر زمین، آب و منابع انرژی وارد خواهد کرد، این در حالی است که بازیافت آب و استفاده مجدد راه‌حلی برای جبران کمبود آب محسوب می‌شود.

امروزه با وجود فن‌آوری‌های پیشرفته، فاضلاب را به انرژی، کود و سایر مواد مفید تبدیل می‌کنند.

اقتصاد چرخشی و استفاده از فاضلاب

با سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در بازیافت و استفاده مجدد فاضلاب، احتمال بازگشت هزینه در بخش بازیافت فاضلاب را می‌‌توان افزایش داد.

گام موثر در این زمینه، وارد کردن تفکر کسب و کار نوین اقتصاد چرخشی و بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در حوزه است که همیشه متکی به بودجه‌های عمومی‌ دولت‌ها یا کمک‌های مالی بین‌المللی بوده است.
با ادامه تحقیقات و پژوهش‌های متعدد، سیاست‌گزاری‌های موثر، استفاده از ظرفیت‌های حمایتی برای معرفی استفاده مجدد و بازچرخانی فاضلاب، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، توسعه موفقیت‌آمیز کسب و کار و در نهایت حمایت عمومی‌، تبدیل به دارایی اقتصادی مطمئن، دور از ذهن نخواهد بود

.برنامه‌ریزی برای استفاده مجدد از آب، رشد فزآینده در مباحث مدیریت منابع آب تجدیدپذیر، اقتصاد چرخشی و طراحی شهری دارد. استفاده از فاضلاب به عنوان جز اصلی تلاش‌های محلی و ملی در راستای سازگاری با تغییرات جوی، ارتقای امنیت غذایی، توسعه منابع آب قابل شرب و بهینهسازی استفاده از منابع خواهد بود.

منبع: نشریه علوم و مهندسی آب و فاضلاب